چشم‌زخم؛ انگاره‌ای قرآنی یا برساختی فرهنگی + صوت
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی ضمن تحلیل چهار دسته از آیات قرآن که مرتبط با چشم زخم مطرح شده‌اند، گفت: چشم‌زخم نمی‌تواند مبنای قرآنی داشته باشد اگرچه استفاده از آیات برای دفع چشم‌زخم نمی‌تواند الزاما نادرست باشد.
به گزارش ایکنا، دومین جلسه از دوره آموزشی «مدرسه رمضانی شفاء: گذری بر یافته‌های علمی الهیات سلامت» به همت اندیشکده حکمت طبیعی و الهیات سلامت با همکاری فرهنگستان علوم پزشکی ایران، دفتر طب ایرانی و مکمل وزارت بهداشت، دانشکده طب ایرانی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران، انجمن علمی دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق (ع) و انجمن علمی علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران برگزار شد.
در این نشست، اسماعیل اثباتی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی موضوع «چشم‌زخم: انگاره‌ای قرآنی یا برساختی فرهنگی» را تشریح و به باور دیرینه به اثر چشم بر روی اشیاء و جانوران اشاره کرد و گفت: دیدگاه‌هایی در این خصوص وجود دارد؛ دیدگاه اول آنکه چشم‌زخم را دارای جنبه دینی می‌بیند؛ مانند روایات «العین حق». دیدگاه دوم آن را اساساً باوری خرافی می‌داند که میان مؤمنان منتشر شده است. دیدگاه سوم اما آن را فراعلمی دانسته و روشی برای توجیه پدیده‌ها در عصرهای متقدم عنوان می‌کند. با این حال، منشأ این باور مورد اختلاف بوده و تأثیرپذیری از جامعه عرب جاهلی یا یهودیان مورد ادعاست.
این عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی به موضع‌گیری قرآن کریم در قبال این مسئله اشاره کرد و گفت: چهار دسته از آیات قرآن کریم را مرتبط با چشم‌زخم می‌دانند. دسته اول درباره ورود فرزندان حضرت یعقوب(ع) به مصر است که آن حضرت فرزندانشان را از ورود دسته‌جمعی منع کرد. برخی علت این توصیه را پرهیز از چشم‌زخم دانسته‌اند، اما گویا این پندار به سبب باورهای عرب در آن زمان پدید آمده است.
وی ادامه داد: دسته دوم، آیات آخر سوره قلم است. شأن نزول این آیات در تفاسیر شیعه به ماجرای غدیر مرتبط می‌شود ولی با مکی بودن این سوره نمی‌سازد. اما شأن نزول این آیات در تفاسیر سنی به چشم زدن پیامبر (ص) توسط مشرکین اشاره دارد. اما برخلاف سخنانی که درباره شأن نزول این آیات گفته شده، بر روایت آن اشکالِ بسیار وارد شده است.
اثباتی بر این مهم تأکید کرد که مفسران به نوعی چشم‌زخم را پذیرفته و دلیلی بر رد آن نیاورده‌اند هرچند روایتی نیز از معصومین (ع) در تأیید این باور نیاورده‌اند. اشکال دیگری که بر برداشت رایج می‌شود آن است که تعبیر به چشم‌زخم نزد عرب همواره با واژه «عین» همراه است و با عبارت قرآنی کاربرد ندارد. بنابراین، حتی با فرض ارتباط آیات فوق‌الذکر با چشم‌زخم، اثر آن در دفع چشم‌زخم به روایاتِ معتبر مستند نمی‌شود.
وی در تشریح سومین دسته از آیات مطرح در خصوص چشم‌زخم گفت: برحسب آنچه در تاریخ آمده، آیه: «لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ فِي مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْئًا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِرِينَ؛ قطعاً خداوند شما را در مواضع بسيارى يارى كرده است و [نيز] در روز حنين آن هنگام كه شمار زيادتان شما را به شگفت آورده بود ولى به هيچ وجه از شما دفع [خطر] نكرد و زمين با همه فراخى بر شما تنگ گرديد سپس در حالى كه پشت [به دشمن] كرده بوديد برگشتيد». (آیه 25 سوره توبه). مطابق قولی ضعیف، مربوط به چشم زدن لشکر اسلام می‌شود. ولی این تنها برداشت برخی مفسرین است و قول قوی‌تر آن را به علت عُجب و غرور مسلمانان برشمرده است. اما چهارمین دسته هم آیات پایانی سوره فلق است که آن نیز با روایتی ضعیف و بی‌سند به چشم‌زخم ارتباط پیدا می‌کند. لذا دلالت این آیه نیز به چشم‌زخم اثبات نمی‌شود.
این استاد دانشگاه در جمع‌بندی پایانی سخنان خود گفت: موضوع چشم‌زخم نمی‌تواند مبنای قرآنی داشته باشد و حتی در روایات معتبر نیز به میزان اثر آن اشاره نمی‌شود؛ حتی گاه در پاره‌ای از روایات به مواردی برمی‌خوریم که نمی‌تواند منتسب به ائمه اطهار ع) باشد و از ایشان به دور است. بنابراین، اعتقاد به چشم‌زخم شاید نتواند به اثبات برسد؛ اگرچه استفاده از آیات به عنوان یک عمل مبتنی بر خبر واحد برای دفع چشم‌زخم نمی‌تواند الزاماً نادرست باشد.
انتهای پیام
