بررسی نظریات آوینی در چالشی دانشگاهی انجام نشده است + صوت

 

 

این سؤال دو وجه متمایز از یکدیگر دارد. شکل اول اینکه مطالبه‌گرایانه بودن این سؤال است. منظور اینکه تا به امروز چنین اتفاقی در سینما رخ‌داده یا به آن فکر شده است؟ آیا اندیشه‌های آوینی تبدیل به دروس مطالعاتی دانشگاهی شده تا به‌مرور در تولید آثار سینمایی مدنظر قرار گیرد؟ 

 

 بخش دوم سؤال که شاید ریشه‌ای‌تر و عمیق‌تر باشد این است که، چنین نظرات و آرایی قابلیت تبدیل‌شدن به آثار سینمایی را دارا است؟ آیا نظرات شهید آوینی را می‌توان، در حوزه؛ معرفت غفلت، عبرت و... مورد توجه قرار داد؟ آیا می‌توان به سلوک و فردیت هنرمند فکر کرد؟ می‌شود پدیده سوپراستار را با نگاه آوینی حذف کرد؟ این سؤالات اساسی است. بخشی از پرسش‌ها طی سال‌هایی که از شهادت آوینی می‌گذرد شاید در گفت‌وگوهایی نظری مطرح شده باشد اما عملاً آنچه در سینما شاهدش هستیم به‌گونه‌ای است که نمی‌توان به صورت مطلق گفت ما به سمت آثاری رفته‌ایم که دیدگاه‌های آوینی آن را مطرح می‌کند یا اینکه در سمت حرکت نکرده‌ایم.

 

 در دوگانه‌ای که شهید آوینی خلق می‌کند، غفلت و عبرت مطرح می‌شود. بر این مبنا آیا می‌توان گفت سینمای امروز ما به سمت غفلت رفته یا عبرت را موردتوجه قرار داده است؟ شاید تلاش‌هایی صورت گرفته است ولی به صورت مطلق نمی‌شود گفت که آثار تولیدی تحت تأثیر اندیشه‌های شهید آوینی تولید شده است. در این میان هستند فیلمسازانی چون مجید مجیدی و رضا میرکریمی با فیلم‌های چون «خیلی دور خیلی نزدیک» نقطه معرفتی درستی را نشان می‌دهد اما درباره آثار این فیلمسازان هم به ‌طور قطع نمی‌توان گفت که تحت تأثیر آثار آوینی تولید شده‌اند.

 

شهید آوینی به عنوان نظریه‌پردازی منحصربه‌فرد حوزه سینما و همچنین تحلیل‌گر صاحب‌نظر که در حوزه هنر نظرات قابل‌تأملی دارد، تفکراتش در قالب کتب درسی مطرح نشده البته ممکن است در برخی مواقع نامی از آوینی در دانشگاه‌ها برده شده باشد اما همیشه به صورت فردی این یادآوری‌ها صورت گرفته است! هرگز به این فکر نکرده‌ایم نظریات آوینی را می‌توان در دروس دانشگاهی به چالش کشید درصورتی‌که این اتفاق می‌توانست بسیار مفید باشد تا زمینه برای بهتر بهره گرفتن از نظرات بزرگانی چون حاج اسماعیل دولابی که برخی سینماگرانمان تحت تأثیر او هستند در سینما فراهم شود. این اتفاقات صورت نگرفته اما می‌تواند در قالب مطالبه حاکمیتی مورد توجه قرار گیرد.

 

 

 یکی از برنامه‌های ریشه‌داری که با محوریت شهید آوینی برگزار می‌شود را بنیاد روایت فتح اجرا می‌کند. یا در دوره‌ای حوزه هنری هفته هنر انقلاب را مطرح کرد. در این هفته هنرمند طراز انقلاب اسلامی معرفی می‌شود. اما شخصاً فکر می‌کنم برنامه‌های  این‌چنین به تکرار افتاده‌اند. درحالی‌که این قبیل برنامه اگر به یک نوع مطالبه تبدیل می‌شدند اتفاقات کاربردی رخ می‌داد. برای استفاده درست از اندیشه‌های آوینی نیازی به کار عجیب‌وغریب نداریم چون سید شهیدان اهل‌قلم، نظراتشان را مکتوب کرده‌اند. اما این نظریات مکتوب شده در دانشگاه‌ها مورد بحث قرار نگرفته است!

 

این کم‌کاری در حالی رخ می‌دهد که کمتر فردی پیدا می‌شود چنین مدون نظراتش پیرامون سینما بیان شده باشد هرچند ممکن است برخی از نظرات آوینی با زمان حال مطابقتی نداشته باشد. موضوعی که معتقدم عاری از اشکال است چون خاصیت و ماهیت حوزه اندیشه چنین است اما در اینکه قابلیت مبنا قرار گرفتن نظرات آوینی، جای هیچ شکی ندارد. در سال‌های گذشته تنها در قالب تک برنامه در سالگرد وی، یادآوری‌هایی صورت می‌گیرد که بعد از مدتی هم فراموش می‌شود. برای تأثیرگذاری ضروری است نظر جاری باشد. برای جاری بودن هم نیاز به استمرار است. این موضوع نیز همان‌گونه که گفتم تنها با تبدیل‌شدن به دروس دانشگاهی رخ می‌دهد. برای نمونه مقالاتی که در بخش پایانی کتاب «آینه جادو»  آوینی بیان می‌شود از بهترین متون سینمایی کشورمان است.

 

 

 البته تأکید روی نظرات آوینی این نیست که تمام اندیشه‌های او همانند وحی صحیح و درست است. به‌هیچ‌وجه چنین تأکیدی صحیح نیست اما می‌شود روی اندیشه‌های ایشان فکر کرد. به‌شخصه استقبال می‌کنم از جلساتی  که پیرامون نظرات آوینی برگزارشده تا نقد صورت گیرد ولی متأسفانه ما تنها به برگزاری برنامه‌های خوانشی و فرمایشی بسنده می‌کنیم.

 

 

 نوع نگاهی که آوینی به حوزه نقد داشت چند مؤلفه داشت. یکی اینکه هنرمند باید قبله داشته باشد. قبله از نگاه آوینی یعنی «انصراف وجه از وجوه». قبله قادر است کعبه باشد یا ترکستان اما در هر دوی این اشکال انصراف وجه از وجوه وجود دارد.  اندیشه‌های آوینی برای انسان‌های که دیدگاه‌های دگم و بسته دارند گیج‌کننده به نظر می‌رسد. آوینی در سینما بین دوگانه شغل و نقش، نقش را مهم‌تر از شغل می‌داند. نوع نگاه آوینی منحصر به خودش است. برای همین در جلد دوم «آینه جادو» وی نقد تندی به برخی آثار دفاع مقدسی دارد و گاهی اوقات هم فیلمسازی را نوازش می‌کند. در ضمن بکر بودن اندیشه‌های آوینی، ادبیات می‌آفریند درنتیجه به این سؤال نمی‌توان در قالب یک جمله جواد داد چون وجوه مختلف آوینی ممکن است برخی از آثار امروز را تأیید یا نفی کند.