قدیم یا حادث بودن قرآن از منظر شیعه
یک پژوهشگر قرآن گفت: از دیدگاه شیعه، حقیقت و محتوای قرآن درواقع ازلی، قدیم و در علم خداوند بوده، اما الفاظ و کلمات قرآن مجید که به عبارتی نازل‌شده آن حقیقت محسوب می‌شود، حادث است.
همزمان با فرارسیدن ماه مبارک رمضان، خبرنگار ایکنا از اصفهان در گفت‌وگو با علی‌اکبر توحیدیان، دکترای علوم قرآن و حدیث و پژوهشگر قرآن طی سلسله گفت‌وگوهای قرآنی ویژه این ماه به موضوع «حیات قرآن از ازل تا ابد» می‌پردازد. در ادامه، متن شماره نخست این گفت‌وگو را مطالعه می‌کنید.
ایکنا ـ برای حیات قرآن از ازل تا ابد چه دوران‌ها یا مراحلی مترتب است؟
نخست اینکه اگر ما بخواهیم برای این موضوع، مسئله طرح کنیم، باید به مواردی چون چیستی قرآن عزیز به‌مثابه یک شیء و کیستی او به‌مثابه موجودی زنده، سیر و صیرورت در زندگیش از بدو تا ابد و به تعبیری از محتوای ازلی آن در علم خداوند و نیز از الفاظ حادثش در نزول تا ابد، بررسی صورت و سیرت آن، ظاهر و باطنش و آنچه در طول زمان و ادوار گوناگون بر سرش آمده و خواهد آمد، بپردازیم که اعم از عوالم قبل و بعد از این عالم و از ملکوت تا بعد از قیامت است. دغدغه ما برای طرح این مسئله‌ها درواقع متناظر با معرفت متکلم این کلام یعنی کلام الله است و از آن سرچشمه می‌گیرد. «هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ» (حدید، ۳).
اینک فهرستی از مراحل و دوره‌هایی را که بر قرآن عزیز گذشته است و خواهد گذشت، مرور می‌کنیم تا به حول و قوه الهی در وقت مقتضی به شرح مختصر آنها از دیدگاه‌های گوناگون بپردازیم: ۱ ـ حیات ملکوتی حقیقت قرآن در عوالم پیش از این عالم یعنی دنیا ۲ ـ حضور قرآن در کتب آسمانی پیامبران پیش از ختمی مرتبت(ص) ۳ ـ نزول قرآن عزیز به این عالم یعنی دنیا و انواع نزول قرآن ۴ ـ حاکمیت قرآن در زمان حیات دنیوی پیامبر اکرم(ص) ۵ ـ وضعیت قرآن در دوران خلافت خلفای راشدین ۶ ـ موقعیت قرآن در زمان بنی‌امیه و بنی‌عباس ۷ ـ وضعیت قرآن در زمان غیبت صغری و آغاز غیبت کبری ۸ ـ موقعیت قرآن در قرون اولیه غیبت کبری در جغرافیای حاکمیت اسلام اعم از ایران و بلاد اسلامی ۹ ـ مواجهه قرآن با علوم جدید، انقلاب صنعتی و پیشرفت‌های تکنولوژی ۱۰ ـ بررسی اعجاز قرآن در ابعاد گوناگون در دوره‌های نام‌برده و اعجاز علمی آن در قرون متأخر ۱۱ ـ وضعیت امروز قرآن در قرن ۱۵ هجری ۱۲ ـ پیش‌بینی وضعیت قرآن در قرون آینده پیش از ظهور موعود(عج) ۱۳ ـ موقعیت قرآن در زمان ظهور منجی(عج) ۱۴ ـ حاکمیت قرآن در دوران مهدویت ۱۵ ـ حاکمیت آن در دوران پسامهدویت ۱۶ ـ موقعیت این کتاب آسمانی پیش از وقوع قیامت کبری ۱۷ ـ وضعیت قرآن در حین وقوع قیامت کبری ۱۸ ـ مقام قرآن در آخرت و بهشت تا ابدیت.
ایکنا ـ در دوره‌ای، امامان شیعه(ع) پیروان خود را از بحث درباره اینکه حیات قرآن به چه زمانی برمی‌گردد، بر حذر می‌داشتند. دلیل این امر چه بود؟
در شرح مرحله نخست، یعنی حیات ملکوتی حقیقت قرآن در عوالم قبل از این عالم، بررسی‌ها نشان می‌دهد که بحث درباره این مرحله از قدمت زیادی برخوردار است و متکلمین از اواخر قرن دوم هجری با طرح این پرسش که آیا قرآن، «قدیم» است یا «حادث»، وارد معرکه شده‌اند و این موضوع در دوران امامان شیعه(ع) و به عبارتی از عصر امام صادق(ع) به بعد ادامه داشت. منظور از «حادث بودن» این است که شیء در زمانی نبوده و بعداََ ایجاد شده و منظور از «قدیم و ازلی بودن» این است که شیء، همیشه بوده و زمانی را برای ابتدای آن نمی‌توان در نظر گرفت.
این بحث به آنجا رسید که شکل کشمکش به خود گرفت و به‌صورت جنجالی تاریخی در مقطعی از تاریخ (۲۱۸ ه.ق)، «محنت‌القرآن» نامیده شد و موجب تکفیر معتقدان به هریک از این تفکرات شد تا آنجا که ائمه شیعه(ع) پیروان خود را از ورود به این مباحث منع کردند و حتی با توجه به شرایط سیاسی و اجتماعی زمان از اظهار نظر صریح در موضوع حدوث و قدم کلام الهی بر حذر داشتند و هم‌اکنون بیانات آن بزرگواران به تفسیر و ابهام‌زدایی نیاز دارد.
محققان برای این موضع‌گیری از سوی امامان شیعه، سه دلیل بیان کرده‌اند؛ دلیل اول این بود که حاکمان جور از جمله عباسیان و به‌ویژه مأمون عباسی درصدد بودند تا با طرح این‌گونه موضوعات، ذهن جامعه را از مسائل سیاسی و حاکمیتی به مباحث کلامی کش‌دار مشغول کنند. متکلمان نیز در قالب دو تفکر معتزله و اشاعره به جان هم افتادند، به‌طوری که معتزله یا عقل‌گرایان افراطی به حادث بودن قرآن اعتقاد داشتند و اشاعره، حنابله و اهل حدیث نیز به قدیم بودن قرآن معتقد بودند.
دلیل دوم عبارت از این بود که سطح عمومی جامعه، توان و کشش این‌گونه مباحث را نداشت و چه بسا موجب انحراف، گمراهی و هلاکت مردم می‌شد.
دلیل سومی هم که می‌توان در نظر گرفت، این است که فایده چندانی بر این مباحث مترتب نبود و مشکلی را حل نمی‌کرد و تالی فاسد آن، اختلاف و تفرقه در میان مردم، خصوصاََ مجامع علمی بود، به‌ویژه آنکه با توجه به آیات قرآن و بعضی از بیانات ائمه(ع) اساساََ ابهام و اشکالی وجود نداشت و تصنعی بودن مسئله به خوبی احساس می‌شد.
ایکنا ـ دیدگاه شیعه بر ازلی بودن قرآن صحه می‌گذارد یا بر حادث بودن آن؟
از دیدگاه شیعه، حقیقت و محتوای قرآن درواقع ازلی، قدیم و در علم خداوند بوده، اما الفاظ و کلمات قرآن مجید که به عبارتی نازل‌شده آن حقیقت محسوب می‌شود، حادث است. از آنجایی که قرآن، آیینه تجلی پروردگار هستی برای بندگان خویش به شمار می‌رود و کلام خداوند عین فعل اوست، در نتیجه قرآن، حادث و مخلوق (به معنای آفریده‌شده) است. تعبیر حادث غیرمخلوق که در بیانات معصوم(ع) آمده هم به معنای حادثی بوده که از دروغ و دست‌ساختگی مصون است، چون خلق به دو معناست؛ یک معنای آن آفرینش و معنای دیگرش دروغ، دست‌ساختگی و بافتن است.
خداوند، متکلم و این حقیقت از چند سو قابل اثبات است؛ نخست اینکه تمام کتاب‌های آسمانی از جنس «کلمه» هستند و نزول آنها از جانب حق تعالی، بهترین دلیل بر متکلم بودن اوست. دوم اینکه آیات ۱۶۴ نساء، ۶ توبه و ۵۱ شوری (...وَكَلَّمَ اللَّهُ مُوسَىٰ تَكْلِيمًا، ...حَتَّىٰ يَسْمَعَ كَلَامَ اللَّهِ...، وَ مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّه...) صراحتاََ متکلم بودن خداوند را تأیید می‌کند. بنابراین، وقتی متکلم بودن خداوند محرز شد، کلام الله بودن قرآن هم محرز می‌شود. بدیهی است که کلام، حادث است. بنابراین، می‌گوییم حقیقت قرآن که در علم خداوند بوده، قدیم و ازلی و الفاظ مُنزَل قرآن، حادث به شمار می‌رود و ابهامی در آن وجود ندارد.
ان‌شاءالله در مبحث مراتب نزول، مجدداََ به این مورد خواهیم پرداخت و به حقیقت قرآن در عوالم پیش از این عالم اشاره‌ای خواهیم کرد.
زهراسادات محمدی
انتهای پیام
