زنده‌یاد کاظمی‌آشتیانی؛ نهالی که باغ شد

زنده‌یاد سعید کاظمی‌آشتیانی یکی از چهره‌های درخشان علمی ایران به شمار می‌رود که با بنیان‌گذاری پژوهشکده رویان و توسعه دانش سلول‌های بنیادی، سهم بزرگی در پیشرفت علمی کشور ایفا کرد. وی در نیمه دی‌ماه سال ۱۳۸۴ بعد از سال‌ها خدمت به جامعه علمی ایران با اینکه ۴۴ سال داشت، دیده از جهان فروبست. مقام معظم رهبری ایشان را یکی از فرزندان صالح انقلاب و از رویش‌های مبارکی خواندند که آینده درخشان علمی در کشور را نوید می‌دهند.

ایکنا به مناسبت هجدهمین سالگرد درگذشت زنده‌یاد سعید کاظمی‌آشتیانی سلسله گفت‌وگو‌هایی را با دوستان و همکاران ایشان و اعضای جهاددانشگاهی انجام داده است. در پنجمین گفت‌وگو به سراغ عبدالحسین شاهوردی، رئیس پژوهشگاه رویان رفتیم که در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید.

ایکنا - چگونه وارد جهاددانشگاهی شدید و آشنایی شما با زنده‌یاد کاظمی آشتیانی چطور آغاز شد؟

دکتر کاظمی‌آشتیانی قبل از انقلاب در دانشگاه پذیرفته شده بودند، اما من اولین ورودی بعد از انقلاب در دانشکده علوم توانبخشی بودم. وقتی برای ثبت نام به دانشگاه آمدم، دکتر کاظمی‌آشتیانی مسئول امور دانشجویان دانشکده توانبخشی بود. همزمان با تحصیل و طی کردن دوران دانشجویی، این مسئولیت اجرایی را هم داشت. اولین آشنایی ما در همان دانشکده آغاز شد. بعد از ادغام دانشکده توانبخشی با مرکز پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی ایران ایجاد شد. آقای دکتر وثوق و آقای دکتر گورابی از مرکز پزشکی، آقای دکتر کاظمی و من از دانشکده پزشکی در جهاددانشگاهی واحد علوم پزشکی ایران باهم همکار شدیم. جهاددانشگاهی یک ظرف است. مدیران اجرایی باید بستری ایجاد کنند که جوانان رشد کنند. زنده یاد دکتر سعید کاظمی آشتیانی فضایی ایجاد کرد که دانشجویان و فارغ التحصیلان مستعد بتوانند استعدادشان را بروز بدهند.

شاید برای شما عجیب باشد، ولی هر روز که وارد این مجموعه می‌شوم حس می‌کنم جای او خالی است؛ انگار به تازگی از بین ما رفته است. پژوهشگاه رویان صدقه جاریه زنده‌یاد دکتر کاظمی‌آشتیانی است. امروز از ثمرات نهالی استفاده می‌کنیم که دکتر کاظمی‌آشتیانی سال‌ها پیش کاشت. عده‌ای گمان می‌کنند که رویان با حمایت‌های بیرونی آغاز شد، اما در واقع، آقای کاظمی اول کاظمی شد، بعد از آن از رویان شد. این نکته بسیار مهم است.

اینطور نبود که رهبر انقلاب زنده یاد دکتر کاظمی را بشناسند و به او بگوید بروید جلو من پشت سر شما هستم. اینطور نبود که بگویند این پول این ساختمان این حمایت و... بروید بی‌دغدغه کار کنید؛ اصلاً اینطور نبود. شخصیت و موقعیت علمی، فرهنگی و مدیریتی دکتر کاظمی همراه با پیگیری‌ها و تلاش‌های شبانه روزی منجر به شکل گیری این مجموعه شد. کسی به ایشان نگفت بروید مرکز ناباروری راه بیندازید ما هم پشت سر شما هستیم. مرکز ناباروری راه افتاد و جان گرفت، بعد مورد حمایت واقع شد. ما هم قدردان این حمایت‌ها هستیم. زمین حاصلخیزی بود که از خودش آب داشت؛ متوجه عرضم هستید؟

انصافا دکتر منتظری هم در این مسیر اعتماد کردند. رهبر معظم انقلاب سنگ تمام گذاشتند. اما نکته مهمی که نباید از آن غافل شوید این است که اگر با خدا معامله کنید، اوست که عزت می‌دهد. «قُلِ ٱللَّهُمَّ مَٰلِکَ ٱلمُلکِ تُؤتِی ٱلمُلکَ مَن تَشَآءُ وَتَنزِعُ ٱلمُلکَ مِمَّن تَشَآءُ وَتُعِزُّ مَن تَشَآءُ وَتُذِلُّ مَن تَشَآءُ بِیدِکَ ٱلخَیرُ إِنَّکَ عَلَىٰ کُلِّ شَیءٖ قَدِیر» (آل عمران/۲۶)

بسیاری بودند که نمی‌خواستند کاظمی رشد کند. تعداد کسانی که حمایت کردند از تعداد کسانی در راه رویان سنگ انداختند بسیار کمتر بود، در سطوح مختلف. اما خداوند به نیت خیر و همت عالی برکت می‌دهد. عزت رویان بخاطر زنده یاد کاظمی آشتیانی است؛ برای کار کردن از هیچکس اجر و مزد نمی‌خواست.

ایکنا - پژوهشگاه رویان در حال حاضر چه خدماتی را ارائه می‌دهد؟

رویان برای پاسخ به یک نیاز جامعه در دهه شصت شکل گرفته است. مسائل فرهنگی و شرعی بر مسیر درمان ناباروری سایه می‌اندازد. قبل از شکل گیری رویان بیماران نابارور مجبور بودند برای درمان به خارج از کشور مراجعه کنند. البته رفتن به خارج از کشور برای درمان این مساله، برای عموم مردم به خاطر هزینه‌های گزافی که داشت مقدور نبود. دکتر کاظمی‌آشتیانی در ابتدا مسئول پژوهش و تحقیق جهاددانشگاهی واحد علوم پزشکی ایران بود و بعد‌ها رییس واحد شد. در آن دوران درمان ناباروری را در دستور کار قرار داد و با تعدادی از دوستان کار را پیش بردند.

گام نخست، درمان بود. اما مزیت دکتر کاظمی‌آشتیانی این بود که بلند بلند فکر می‌کرد و ایده‌هایش را با دیگران به اشتراک می‌گذاشت. این به اشتراک گذاری موجب می‌شد که ایده‌هایش پخته شوند. رویان ماموریتی نبود که به دکتر کاظمی آشتیانی محول بشود. بلکه او حس کرد که این یک نیاز است. یک وقت هست که شما وزیر بهداشت و درمان کشور هستید. موظفید که برای حوزه بهداشتی و درمانی فکر کنید، کار کنید رصد کنید و در یک کلام تمام جوانب حوزه مسئولیتی خود را مدیریت کنید؛ چون این وظیفه را به شما سپرده‌اند. اما یک وقت هست که بر مبنای خلاقیت خودتان کار می‌کنید. علاوه بر این، رویکرد او صرفاً ارائه خدمات نبود. بلکه می‌خواست این علم را بشناسد و بشناساند. به همین خاطر، آموزش و پژوهش را هم در کنار خدمات تخصصی پیگیری کرد.

اگر کشوری در یک زمینه به لبه فناوری برسد، فوت و فن‌های دانش فنی خود را منتشر نمی‌کند. این مقالات و کتاب‌هایی که منتشر می‌شوند مطالبی هستند که به صورت مدیریت شده بیرون می‌آیند. زنده‌یاد کاظمی هم می‌دانست که اگر بخواهد به لبه دانش برسد، باید خودش پژوهش کند. یکی از اهداف پژوهش، پرورش نیروی انسانی بود تا هر کدام از آن‌ها به تنهایی کانون یک حرکت علمی جدید در کشور بشوند.

رسالت جهاددانشگاهی این است که دانشجویان را از دانشگاه تحویل بگیرد، به آن‌ها مهارت بیاموزد و به جامعه تحویل بدهد. گام بزرگ رویان با این دیدگاه‌ها برداشته شده است. میراث او موسسه‌ای است که از حیث آموزشی و پژوهشی، جایگاه بین‌المللی دارد. رسیدن به این هدف، بستگی به دو چیز دارد: توفیق الهی و همت بلند که خداوند هر دو را به زنده‌یاد دکتر کاظمی‌آشتیانی داده بود. او باور داشت وقتی که می‌خواهیم کاری بزرگ بکنیم، باید تیمی هم‌صدا داشته باشیم. یکی از دغدغه‌های او تشکیل همین تیم هم‌صدا بود. دکتر کاظمی آشتیانی با گذشت از خودش، وقتش و وقت خانواده‌اش، انرژی صرف کرد تا این تیم را همراه کند. این نهال مبارکی که شما امروز شاهد آن ثمرات آن هستید، سال‌ها پیش با نیت خیر و همت بلند آن زنده‌یاد کاشته شد که درمان ناباروری یکی از شاخه‌های آن است. مرکز درمان ناباوری رویان در سطح جهانی شناخته شده است. در کنار مرکز درمان ناباروری، پژوهشکده تولید مثل در زمان حیات زنده‌یاد کاظمی آشتیانی شکل گرفت. تمام پژوهش‌های مرتبط با درمان ناباروری در همین پژوهشکده انجام می‌شود.

درمان‌های پیشرفته ناباروری از نظر علمی توسط دو گروه به طور همزمان در ایران آغاز شد. شاید قبل از آن هم بعضی متخصصین قدم‌هایی برداشته بودند، ولی از نظر علمی با ادبیات جدید، جهاددانشگاهی واحد علوم پزشکی ایران و دانشگاه علوم پزشکی یزد با هم این کار را آغاز کردند. چون شرایط مالی دانشگاه علوم پزشکی یزد بهتر از جهاددانشگاهی بود، زودتر افتتاح شد، ولی مجموعه رویان اولین در تهران بود.

تفاوت نگاه دکتر کاظمی با دیگران اینجا مشخص می‌شود که ما الآن بیش از صد مرکز درمان ناباروری در کشور داریم. اگر به این مراکز مراجعه کنید خواهید دید که بچه‌های فعال در این مراکز یا پایان‌نامه‌شان را یا در رویان گذارنده‌اند یا در دوره‌های تخصصی کوتاه مدت رویان شرکت کرده‌اند یا دانشجوی رویان بوده‌اند. این بچه‌ها هر کدام به نوعی در توسعه این دانش با رویان ارتباط داشته‌اند. ما این حس را داریم که در توسعه این دانش سهیم هستیم.

ایکنا- فرمودید: زنده‌یاد کاظمی آشتیانی در دهه شصت برای پاسخ به یک نیاز ملی، با همراهی یک تیم هم‌صدا فعالیتی را آغاز کرد...

بله این کار با عظمت را آغاز کرد. در خردادماه سال هزار و سیصد و هفتاد با حضور وزیر وقت بهداشت درمان و آموزش پزشکی مرکز درمان ناباروری افتتاح شد. نهالی که سی و دو سال پیش کاشته شد، امروز مجموعه معتبری در سطح ملی و بین‌المللی است. مجموعه رویان، خودش هم در زمینه‌های پژوهشی و تحقیقاتی زایش‌هایی داشته است. یکی از این رویش‌ها، پژوهشکده سلول‌های بنیادین است. پژوهشکده بیوتکنولوژی یکی دیگر از این آنهاست. این دو پژوهشکده از تجربه درمان ناباروری و تولید مثل روییدند.

در کنار پژوهشکده سلول‌های بنیادین، مرکز سلول درمانی هم ایجاد شد. در کنار پژوهشکده بیوتکنولوژی، مرکز بیوتکنولوژی قرار گرفت. هنر دکتر کاظمی‌آشتیانی این بود که به کسانی که با او کار می‌کردند، نگاه سیاسی نداشت. با کسانی کار می‌کرد که اولاً توانمند باشد، ثانیاً دلسوز کشور باشد و بخواهد خدمتی به مردم ارائه کند. اگر چنین کسی را پیدا می‌کرد، بستری برای رشد استعداد‌های او مهیا می‌کرد تا بالنده شود. تعدد این بالندگی‌ها، منجر به بالندگی کشور می‌شود. به عنوان مثال آقای دکتر نصر به عنوان یکی از متخصص در اصفهان مشغول به کار بودند. دکتر کاظمی آشتیانی به ایشان گفتند نیروی ما باشید آنجا کار کنید. حاصل فعالیت‌های آقای دکتر نصر در اصفهان پژوهشکده تولید مثل است که امروز بیش از هشتاد نفر در آن مشغول به کار هستند. آقای دکتر نصر اولین شبیه سازی و حیوانات تراریخت و تکثیر حیوانات با پتانسیل ژنیتیکی خوب را در منطقه غرب آسیا به ثبت رساندند.

این پژوهشکده‌ها چه دانش‌هایی تولید کرده‌اند؟ وقتی می‌گوییم یک ماهواره ایرانی موفق شد از جو خارج بشود، شاید برای ما خبر چندان مهمی باشد، ولی برای اهل آن علم بسیار معنادار است. مشتاقم بفرمایید فعالیت پژوهشکده‌های ذیل رویان چه هستند؟

در میانه دهه هشتاد گوسفند شبیه‌سازی شده‌ای به نام رویانا در پژوهشکده اصفهان تولید شد. آن گوسفند یک سمبل بود، یک حرکت و یک قدم. محصولی ملموس، اما در پشت صحنه دانش بیوتکنولوژی خوابیده است. این دانش از کجا آمد؟ از تجربه جنین شناسی که در ابتدای راه درمان ناباروری و تولید مثل شکل گرفت. اگر تجربه درمان ناباروری و تحقیق بر تولید مثل را نداشتیم شاید هیچگاه به دانش تولید گوسفند شبیه‌سازی شده نمی‌رسیدیم. علاوه بر این، دانش جنین شناسی و دانش تولید مثل این اعتماد به نفس را به این جوانان دانشمند داد که بتوانند در این عرصه کار کنند. البته نقش دکتر کاظمی آشتیانی در شناسایی این جوانان بسیار مهم بود. اولاً جوانان مستعد را شناسایی می‌کرد، به آن‌ها اعتماد می‌کرد، میدان می‌داد و حمایت می‌کرد.
شبیه‌سازی یعنی یک سلول را از یک گوسفند بردارید، هسته‌اش را جدا کنید، آن را در یک تخمک بدون هسته قرار بدهید تا یک جنین شکل بگیرد. بعد از اینکه جنین شکل گرفت، به یک گوسفند حامل منتقل می‌شود؛ اصطلاحاً به یک رحم اجاره‌ای. یعنی از یک سلول، می‌توان یک موجود ساخت. تمام این کار‌ها در حد میکرون است.

ناباروری، بیوتکنولوژی و سلول بنیادی از موضوعات جدید علمند. یکی از الطاف خداوند این بود که فعالیت در این حوزه را روزی ما کرد. دقت و دوراندیشی دکتر کاظمی به جای خود، ولی نباید فراموش کنیم که علم، رزق است. مراکز درمان ناباروری بسیار در کشور وجود دارند که کار‌های روتین انجام می‌دهند. تفاوت رویان با باقی مراکز این است که تلاش می‌کند خودش را به روز نگه دارد. زمانی که جشنواره رویان را راه انداختیم، اولین کشوری بودیم که اعلام کردیم به تحقیقات مهم این حوزه جایزه می‌دهیم. این نگاه موجب می‌شود به روز باقی بمانیم. با این نگاه است که برای فعالیتی پژوهشی مثل مجله و کتاب هزینه می‌کنیم. تا امروز بیست و سه دوره جشنواره رویان برگزار شده است. پنج دوره هم کاظمی پرایز برگزار شده است. بعد از فوت دکتر کاظمی آشتیانی این بحث مطرح شد که در زمینه بیولوژی و سلول‌های بنیادی جایزه‌ای مثل نوبل در اندازه خودمان اختصاص بدهیم. این جایزه در سطح بین المللی به افراد موثر در این حوزه اعطا می‌شود. تمام پنج برنده این جایزه، دانشمندان بزرگ و طراز اول این حوزه در دنیا هستند.

ایکنا - کاربرد انسانی این دانش چیست؟

بسیاری از بیماری‌ها را با همین تکنیک‌های دستکاری ژنتیکی می‌توان درمان کرد. اگر این دانش را داشته باشید، می‌توانید این درمان را انجام دهید. حیوان یک بهانه و تمرین است تا در مراحل بعدی همین فرآیند درمانی را روی انسان انجام بدهیم. این عرصه بسیار نو و جدید است. بسیاری از این موضوعات در سطح جهانی در حد تحقیق هستند. زمانی که کار درمان ناباروری آغاز شد تمام پروتکل‌های ما، ابتدایی و اولیه بودند. اما امروز پروتکل‌های پیشرفته در حال جایگزینی‌اند. در ابتدا با IUI یا لقاح خارج از رحم بیماران را درمان می‌کردیم. یک مرحله پیشرفته‌تر این است که هم تخمک و هم اسپرم را در محیط آزمایشگاه با هم ترکیب کنیم. از این هم فراتر، انتقال یک اسپرم به درون یک تخمک است. بعد که جنین شکل گرفت، می‌خواهید بدانید که سالم است یا ناسالم. اگر یک سلول جنین را خارج کنید و از نظر ژنتیکی بررسی کنید، خواهید دانست که سالم است یا نه. این دانش، روز به روز در حال گسترش است. اینطور نیست که بگوییم ما به دانش فنی درمان ناباروری رسیده‌ایم، حالا دیگر پژوهش تمام شد، برویم سراغ درمان. پژوهش و درمان در کنار همند. امروز همین تکنیک درمان ناباروری که روزی فقط برای درمان ناباروری استفاده می‌شد، کاربرد‌های دیگر هم دارد. کسانی که به سرطان مبتلا می‌شوند قبل از شیمی درمانی سلول‌های جنسی شان را منجمد می‌کنند تا بعد‌ها از آن استفاده کنند. این علم هر روز یک زایش جدید دارد و جریانی پویاست. این مطالب مربوط به پژوهش‌های حوزه تولید مثل بود. تجربیات این حوزه منجر به ایجاد پژوهشکده مجزایی به نام سلول‌های بنیادین شد. اگر تجربه درمان ناباروری نبود، به دانش دستکاری سلول هم نمی‌رسیدیم. کاربرد این علم هم درمان بیماری صعب العلاج است. از یک سلول بنیادین می‌توان یک سلول قلبی ساخت؛ حتی یک قلب ساخت. البته هنوز ساخته نشده، ولی گفته می‌شود که تا سال ۲۰۵۰ قطعات یدکی انسان ساخته خواهد شد. چه کسانی می‌تواند قلب تولید کند؟ کسی که از سال‌ها قبل در این علم سرمایه‌گذاری کرده باشد. این علم، دانشی نیست که بتوانید در مدت کوتاهی به آن برسید. قابل واردات هم نیست. چه کسی این کار را در کشور آغاز کرد؟ دکتر کاظمی! الان ما مرکز ژن درمانی داریم و مرکز درمان دیابت. ما از یک اتاق اجاره‌ای در کوچه آرژانتین در خیابان حافظ به یک ساختمان در زعفرانیه رفتیم. امروز یک مجموعه بزرگ داریم که شعب، پژوهشکده، مراکز و دفاتر متعددی در سطح کشور دارد. هر عمل خیری که در این مجموعه اتفاق بیفتد، به زنده‌یاد کاظمی می‌رسد.

یکی از آرزو‌های دکتر کاظمی این بود که ما بتوانیم روزی کتاب‌هایی بنویسیم که در رشته خودمان مرجع دانش جهانی باشد. الان به مرحله‌ای رسیده‌ایم که انتشارات رویان کتاب‌های مرجع منتشر می‌کند. دکتر کاظمی آرزو داشت به جای اینکه ما برای مجلات معتبر خارجی مقاله بفرستیم، دانشمندان خارجی برای مجله ما مقاله بفرستند. الان دو مجله داریم که در سطح بین‌المللی ایندکس می‌شوند و دانشمندان خارجی به مجله ما مقاله می‌دهند.

ایکنا - حمایت‌های رهبر معظم انقلاب از مجموعه رویان چه زمانی آغاز شد؟

جهاددانشگاهی، مجموعه‌ای مقدس است. ممکن است فرهنگ‌ها و زمان تاثیراتی رو این نهاد بگذارند، ولی اگر با دیدگاهی کلان نگاه کنید خواهید دید که این مجموعه بسیار مقدس است. دکتر کاظمی آشتیانی در این محیط ساخته شد.

نوع کار ما با مسائل دینی، شرعی و فرهنگی ارتباطات ویژه‌ای داشت. الان بعد از بیش از سی سال از شروع کار بعضی از مسائل شرعی جدید در حال پیش آمدن است؛ مثل اهدای جنین، اهدای گامت، اهدای اسپرم، اهدای تخمک. چون این مسائل به اصطلاح مستحدثه هستند، نیازمند فتاوای جدیدند. دکتر کاظمی آشتیانی به خاطر این حساسیت‌های شرعی، از ابتدای کار با رهبر انقلاب و دیگر علما ارتباط برقرار کرد. دکتر کاظمی احساس می‌کرد اگر این ارتباط را با علما ایجاد نکند، ممکن است در میانه راه مشکلاتی پیش بیاید که منجر به انحراف شود. در واقع، از زمانه خودش جلوتر بود. قبل از اینکه مشکلات بخواهند او را به چالش بکشند، برای حل و فصل آن‌ها تدبیر می‌کرد. الحق و الانصاف حمایت معنوی رهبر معظم انقلاب از مجموعه جهاددانشگاهی و رویان بی‌نظیر است. رهبر انقلاب، دکتر کاظمی را دوست داشت. این نکات را از این باب گفتم که بدانید یک سری از دلایل دست به دست هم می‌دهند تا یک کار خیر اتفاق بیفتد.

بعد از اینکه اولین گام‌های سلول‌های بنیادین برداشته شد، خیلی‌ها تلاش کردند که علیه این فعالیت فضاسازی کنند. آن‌ها دستیابی به چنین دانشی را از اساس منکر شدند. اما رهبری به خوبی دریافتند که ادعای مجموعه رویان کذب نیست و ما به دانش روز رسیده‌ایم. ایشان آینده علم را در این کار‌ها می‌دیدند و می‌بینند. شاید انتظار رهبری را برآورده نکرده باشیم، ولی تلاش کردیم و می‌کنیم که اعتماد ایشان به مجموعه از بین نرود. نظر رهبر معظم انقلاب این است که جهاددانشگاهی باید کار‌های گزین انجام بدهد. در کار گزین هم اصرار دارند که عمیق وارد بشویم. اصطلاحی که رهبری درباره موضوع سلول‌های بنیادین به کار بردند بسیار جالب است. فرمودند: «هر کار جدیدی که شما به آن می‌رسید یک جبهه علمی جدیدی است».

زنده‌یاد دکتر سعید کاظمی‌آشتیانی با تلاش برای درمان ناباروری کار را آغاز کرد؛ اما امروز علاوه بر درمان ناباروری در درمان سرطان، در سلول درمانی، در درمان دیابت در بیوتکنولوژی در آموزش فعالیت می‌کنیم. دو هزار دانشجو از رویان فارغ التحصیل شده‌اند. این عدد برای همچین موسسه‌ای با سه دهه فعالیت عدد بزرگی است. کار رویان صرفاً ارائه خدمات نیست. اینجا هم نیروی انسانی متخصص تربیت می‌شود، هم دانش تولید و منتشر می‌شود. طبق تحقیقات بیست ساله یک مجله امریکایی در سال‌های اخیر، ده مرکز علمی به عنوان سرآمدان علم معرفی شدند که یکی از آن‌ها رویان است. آن مجله دوست و رفیق ما نبود، گزارشش بر مبنای مستندات بود. این عزت چطور برای رویان، برای جهاددانشگاهی و برای ایران به دست آمد؟ با یک تلاش مستمر جهادگونه. همواره به دوستان می‌گویم: رمز موفقیت ما معنویت توام با تلاش است. باید ظاهر و باطن ما همصدا باشد، نه تنها در فرد بلکه در جمع یعنی یک جمع صادق و ساعی. البته نباید گمان کنید که این راه به سادگی و راحتی طی شده است. در این مسیر با چالش‌های بسیار زیادی مواجه بودیم.

ایکنا - مهم‌ترین چالشی که با آن مواجه شدید چه بود؟

همان مثال معروف قطار! که وقتی ایستاده است کسی کاری به کار قطار ندارد، اما امان از وقتی که حرکت کند، همه سنگ بر می‌دارند. روزی که بانک خون بند ناف راه افتاد بسیاری از پیشکسوتان این رشته علیه رویان صحبت کردند. چون در همان سال یعنی سال ۱۳۸۲ بیش از ششصد میلیون تومان بودجه دولتی به این کار تخصیص داده شده بود، اما رویان این کار را با ۵۰ میلیون انجام داد. جالب اینکه با همان ششصد میلیون هم نتوانستند بانک خون را راه بیندازند. بانک خون بندناف مربوط به بخش خصوصی است که شریک رویان است. منافع خوبی هم دارد. ما الان بیش از ده شرکت دانش بنیان در زیر مجموعه رویان داریم. چالش دیگری که با آن مواجهیم گران شدن ارز است که البته از مشکلات عمومی کشور است.