تعزیه از مراسم سوگ سیاوش به فرهنگ اسلامی وارد شده

به گزارش ایکنا به نقل از روابط عمومی سازمان هیئت و تشکل‌های دینی، سومین پیش نشست تخصصی همایش علمی هیئت و آیین‌های مذهبی در شهر مقدس قم برگزار شد.

حجت‌الاسلام یدالله حاجی‌زاده، استادیار پژوهشگاه فرهنگ و علوم انسانی و حبیب زمانی محجوب دانشیار پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق(ع) در مرکز پژوهشی تمدن اسلامی در این نشست حضور داشتند و تحقیقات و پژوهش‌های خود را در رابطه با «سیر تطور هیئت‌های عزاداری در ایران پس از دوره صفوی تا پایان دوره قاجار» ارائه دادند.

حجت‌الاسلام یدالله حاجی‌زاده، استادیار پژوهشگاه فرهنگ و علوم انسانی با ارائه موضوع «سیر تطور هیئت‌های عزاداری در ایران از دوره صفوی تا پایان دوره قاجار» پس از اشاره به معنای لغوی هیئت اظهار کرد: محدثی در کتاب فرهنگ عاشورا، هیئت را مجموعه‌ای از مردم هر محله، شهر و روستا معرفی کرده است که برای سوگواری و عزاداری امام حسین(ع) در ایام محرم تشکیل می‌شود. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که هیئت به معنای یک سوگواری گروهی، از گذشته و حتی از زمان خود اهل‌بیت(ع) وجود داشته است. روایات نشان دهنده آن است که ائمه اطهار(ع) نسبت به زیارت سیدالشهدا(ع) تأکید داشته و شیعیان نیز به این موضوع اهتمام داشته‌اند.

وی با بیان روایتی از امام صادق(ع) خطاب به ابوهارون مکفوف، مبنی بر اینکه به صورتی حزن‌انگیز و رقت‌آور در رثای امام حسین(ع) شعر بخواند، گفت: عزاداری بر امام حسین(ع) بلافاصله پس از واقعه عاشورا شروع شده و شاید بتوان حضرت زینب(س) را اولین کسی دانست که برای آن حضرت در کوفه، شام و مدینه، عزاداری برپا کرده است و این عزاداری در دوران ائمه(ع) تداوم داشته است. البته باید توجه داشت که عزاداری در دوران ائمه اطهار(ع)، عموماً به صورتی ساده برگزار می‌شد که شاید به خاطر شرایط خاص و سخت‌گیری دستگاه خلافت بوده و اهل‌بیت(ع) نمی‌توانستند به صورت گسترده مراسم برگزار کنند اما شاهد آن هستیم که هرگاه شیعیان در طول تاریخ قدرتی داشته‌اند، عزاداری بر سیدالشهدا(ع) رونق گرفته و به صورت منظم‌‌تری برگزار شده است.

آغاز روضه‌خوانی در دوره صفویه

حاجی‌زاده ادامه داد: قبل از صفویه شاهد عزاداری چندان گسترده‌ای نیستیم البته در تاریخ سیستان اشاره شده که مردم این منطقه دهه اول محرم عزاداری می‌کردند همچنین در دوره آل‌بویه عزاداری به صورتی رسمی‌تر برگزار شده است. احمد معزالدوله از برادران بویه‌ای بغداد دستور داده است عاشورای سال ۳۵۲، مردم دکان‌ها را تعطیل کرده و به سوگواری بپردازند. ابن اثیر هم اشاره کرده است که شیوه عزاداری اینگونه بوده که بازارها تعطیل شده و شیعیان به صورت دسته جمعی و با آمدن به خیابان مشغول سوگواری می‌شدند و همگان لباس سیاه می‌پوشیدند.

وی افزود: بعد از آل‌بویه به واسطه روی کار آمدن حکومت‌های سنی مذهب، آیین سوگواری کم‌رونق‌تر شد اما در این میان، دوره صفویه دوباره یک نقطه عطف محسوب می‌شود چون تشیع مذهب رسمی بود، سنت عزاداری رواج یافت و عنوان «روضه‌خوانی» پیدا کرد که برگرفته از کتاب معروف ملاحسین کاشفی، یعنی کتاب «روضه‌الشهدا» است. چون مداحان از روی این کتاب، مصائب اهل‌بیت(ع) را می‌خواندند این نام شهرت یافت.

شکل‌گیری علم، کُتل و بیرق در دوره صفویه

استادیار پژوهشگاه فرهنگ و علوم انسانی اظهار کرد: روضه‌خوانان معروفی در دوره صفوی حضور دارند و دسته‌های عزاداری نیز در این دوره شکل‌ گرفتند که عمدتاً گزارش‌هایی از کسانی که از کشورهای دیگر به عنوان سفیر به ایران آمده‌اند وجود دارد مانند پیترو دلاواله که در سفرنامه خود از دسته‌های عزاداری در اصفهان گزارش داده است. تعداد روزهای عزاداری در دوره صفویه افزایش یافته، اما هنوز تنها ماه محرم به عنوان ماه عزا مطرح است. در دوره صفویه شاهد به وجود آمدن ابزارهای خاص عزاداری مثل علم و کُتل و بیرق هستیم؛ همچنین گزارش‌هایی درباره قمه‌زنی و اشکال دیگری از عزاداری مانند سنگ‌زنی، تیغ‌زنی و قفل زنی وجود دارد.

دستور منع عزاداری بر سیدالشهدا(ع) از سوی نادرشاه

حاجی‌زاده با تأکید بر اینکه در دوره افشاریه گزارش چندانی درباره عزاداری نداریم، گفت: نادرشاه ریشه جنگ‌های ملالت‌بار دو امپراتوری صفوی و عثمانی را در اختلافات مذهبی می‌دانست و تصور می‌کرد سوگواری بر امام حسین(ع) نیز به این اختلافات دامن می‌زند لذا در سال ۱۱۵۴ در فرمانی، دستور منع عزاداری بر سیدالشهدا(ع) را صادر کرد که متن آن نیز گزارش شده است. همچنین در جهانگشای نادری آمده است که وی با پنج شرط، پادشاهی را پذیرفت که یکی از آنها جلوگیری از لعن بر خلفا و ممانعت از برگزاری مجالس پرشور برای امام حسین(ع) بود.

آغاز تعزیه‌خوانی در دوره زندیه

حاجی‌زاده اظهار کرد: در دوره زندیه باز هم شاهد برپایی مجالس روضه‌خوانی و عزاداری هستیم. در این دوره گزارش‌هایی از جهانگردان غربی داریم که به توصیف منبر، نوحه، سینه‌زنی و تعزیه‌خوانی پرداخته‌اند. بر همین اساس برخی از پژوهشگران آغاز تعزیه‌خوانی را از همین دوره دانسته‌اند از جمله گزارش‌های تاریخی دیگری که موجود است به توصیف حرکت دسته‌های عزاداری به همراه شمایل و تصاویری خاص پرداخته‌اند. یک جهانگرد آلمانی که شاهد برگزاری تعزیه‌ای در جزیره خارک بوده است، با دقت به توصیف آن پرداخته و برای مثال نوشته است که شهادت حضرت عباس(ع) بسیار طبیعی اجرا شده است.

حاجی‌زاده  با بیان اینکه دوره قاجاریه یکی از دوره‌های بسیار مهم در عزاداری است، گفت: در این دوره سنت عزاداری صفوی تداوم پیدا می‌کند اما با تحولاتی هم همراه است در این دوره به دلایلی مثل یکدستی جامعه ایران، صرف هزینه‌های زیاد برای برگزاری مراسم، حمایت همه جانبه حکومت و نهادینه شدن عزاداری از دوره‌های قبل، عزاداری‌ها گسترده شده و با تشریفات بسیاری همراه است. در دوره قاجار شاهد همگانی‌تر شدن عزاداری‌ها هستیم و روضه‌خوانی جنبه عمومی‌تری به خود گرفت و همه اقشار مردم در عزای امام حسین(ع) شرکت می‌کردند. کنت دوسرسی، سفیر فرانسه در اواسط دوره قاجار می‌نویسد «هرکسی در حد توان خود سعی می‌کرد نقشی در عزاداری ایفا کند.»

حضور گسترده زنان در عزاداری‌ها در دوره قاجار

وی بیان کرد: شرکت زنان در عزاداری‌های دوره قاجار بسیار گسترده بوده و حتی پررنگ‌تر از مردان است مثلاً در تکیه دولت بیشتر زنان بودند که سکوها را پر می‌کردند و گفته شده جمعیت آنان قریب به شش هزار نفر بوده است. همچنین گزارش شده که رجال حکومتی در عزاداری‌ها شرکت کرده و همه طبقات جامعه در مراسم سوگواری حضور داشته‌اند.

این کارشناس تاریخی خاطرنشان کرد: اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات ناصرالدین‌شاه می‌گوید تنها چیزی که برای خود اسباب نجات دنیا و آخرت می‌دانم خدمت به خامس آل عبا سیدالشهدا(ع) است. در این دوره، عزاداری‌ها از نظر زمانی نیز گسترده‌تر شده و از ماه محرم به صفر هم امتداد می‌یابد و این دو ماه فرصتی برای عزاداری محسوب می‌شود.

شکوفایی تعزیه در دوره قاجار

حاجی‌زاده تصریح کرد: دوره قاجار دوره شکوفایی تعزیه است به ویژه در دوره ناصری شاهد رونق یابی تعزیه هستیم و این مراسم در شهرهای مختلف انجام شده و معمولاً در ابتدای آن کسی روضه می‌خوانده است اما به مرور روضه‌خوانی ابتدایی تعزیه، حذف شده است. چارلز جیمز ویلز در زمان ناصرالدین‌شاه در ایران حضور داشته و مراسم عزاداری و تعزیه در اصفهان را توصیف کرده است. او نوشته است که همه مردم از زن و مرد و فقیر و غنی، لباس سیاه پوشیده بودند و در روضه‌ها شرکت و مبالغ زیادی برای برگزاری مراسم عزاداری امام حسین(ع) هزینه می‌کردند. در گزارش دیگری از یک جهانگرد فرانسوی که در زمان محمدشاه قاجار به ایران آمده بوده است از برپایی تعزیه در معابر عمومی، تکیه‌ها، حیاط مساجد و درون قصرهای بزرگ تهران خبر داده شده است.

این کارشناس تاریخی بیان کرد: در دوره ناصری شاهد گسترش بیش‌ازپیش تعزیه در ایران هستیم که این سنت در همه اقشار جامعه نفوذ کرده و در خانه‌های اعیان و اشراف نیز برگزار می‌شده است. فتوای بعضی علما و مراجع از جمله آیت‌الله محمدعلی کرمانشاهی در جواز برگزاری تعزیه از عوامل رونق یابی تعزیه در دوره قاجاریه بود. از میرزای قمی سؤال شده بود که آیا در ایام عاشورا، تشبیه به صورت امام و اهل‌بیت(ع) به جهت گریاندن مردم و نیز متشبه شدن در لباس اهل‌بیت(ع) جایز است؟ که میرزا پاسخ داده است منعی در نظر نیست و عمومات رجحان بکاء بر سیدالشهدا(ع) دلالت بر جواز آن دارد.

حاجی‌زاده  افزود: سینه‌زنی و زنجیر‌زنی نیز در دوره قاجاریه مرسوم است. اوژن فلاندن فرانسوی در آرامگاه شاهزاده حسین قزوین با سینه‌زنی پرشور مردم رو به رو شده و آن را توصیف کرده است؛ او نوشته برخی پابرهنه و خون‌آلوده و با چهره‌های سیاه شده دم از حسین(ع) می‌زنند. یک ژاپنی، مراسم عزاداری در اصفهان را اینگونه به تصویر کشیده است که نزدیک مسجد شاه انبوه مردم از پیر و جوان در حدود 2 یا 3 هزار نفر با آهنگ منظمی سینه می‌زدند و فریاد حسین حسین سر می‌دادند.

شکل‌گیری هیئت‌های مذهبی از دوران قاجار به بعد

وی با اشاره به اینکه هیئت‌های مذهبی به معنای خاص کلمه از دوران قاجار به بعد شکل گرفته‌اند، گفت: در آن دوره هیئت‌ها در قالب تشکل‌های مردمی در منازل، مساجد، حسینیه‌ها و تکایا، مراسم برگزار کرده و به اقامه عزا، تعظیم شعائر، تعمیق دانش دینی، تقویت حافظه تاریخی، وعظ، تعلیم قرآن، آموزش احکام و خواندن روضه و ادعیه می‌پرداختند. همچنین باید گفت بعضی از هیئت‌ها از آن روزگار تاکنون هنوز به کار خود ادامه می‌دهند؛ مانند هیئت «جان‌نثاران حسینی» متعلق به صنف بزّاز که در 1300 قمری تشکیل شده و یا «مجمع هیئت لثارات‌الحسین(ع)» که در 1330 به وجود آمده و یا هیئت «متحده تهرانیان ارض قدس» که تهرانی‌های مقیم مشهد در 1328 آن را تأسیس کردند.

فقر منبع در خصوص تاریخ و پیشینه هیئت

حبیب زمانی محبوب، دانشیار پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق(ع) در قم در ادامه این نشست به فقر منابع در خصوص تاریخ و پیشینه هیئت اشاره کرده و گفت: همایش علمی هیئت و آیین‌های مذهبی در اولین سال برگزاری بر روی نقطه بسیار خوبی (هیئت در آینه تاریخ) دست گذاشته است. متأسفانه ما در زمینه تاریخ اجتماعی اطلاعات بسیار کمی داریم؛ عمدتاً تاریخ، تاریخ سیاسی است که به حکومت‌ها، خلفا و شاهان پرداخته است. تصور می‌کردم در کشور ما که یک کشور مذهبی با ریشه‌های دینی دیرینه است حتماً منابعی در خصوص تاریخ و پیشینه هیئت وجود دارد اما متوجه شدم که به شدت با فقر منبع مواجه هستیم.

وی ادامه داد: بهترین منابع تاریخی در این حوزه، نوشته‌های مستشرقان و جهانگردانی است که عمدتاً پس از دوره صفویه وارد ایران شده‌اند و اگر این‌ها نبود، شاید بسیاری از داشته‌های ما از بین می‌رفت. شاید آیین‌های مذهبی برای آنان جذاب بوده و به همین خاطر، به دقت به ثبت این آیین‌ها پرداخته‌اند اما در مقابل برای مورخان داخلی به امری عادی تبدیل شده بوده است که تصور می‌کرده‌اند به ثبت تاریخی نیاز ندارد.

بررسی سیر تاریخی عزاداری در منطقه فراهان

زمانی محجوب در تبیین اهمیت این دست منابع گفت: این‌ها عقبه فرهنگی ما و یکی از پایه‌های اصلی هویتی ماست. از جمله ثمرات این بحث‌های تاریخی در دست داشتن پاسخ مناسب در قبال انحرافات نوپدید است زیرا نشان می‌دهیم چه چیزی در تاریخ ریشه داشته و اصیل است و چه چیزی یک انحراف و بدعت محسوب می‌شود.

 وی در رابطه با موضوع «سیر تاریخی آیین‌های عزاداری در منطقه فراهان» بیان کرد: منطقه فراهان، منطقه‌ای بسیار عالم خیز بوده است که از ابتدا با سنت شیعی، اسلام آورد. در واقع تا مدت‌ها پس از ظهور اسلام و تسلط مسلمین بر مناطقی از ایران هنوز زرتشتی‌ها در این منطقه حضور داشتند و آتش آتشکده آن را روشن نگه داشته بودند اما در نهایت این منطقه تحت تأثیر گرایش‌های شیعی قم که پایگاه تشیع در ایران است قرار گرفت.

عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه امام صادق (ع)، دسته‌ روی عزاداری، زنجیر زنی، تعزیه‌خوانی و علم‌گردانی را نمونه‌ای از آیین‌های مذهبی جا افتاده در فراهان دانست و با ذکر گزارشی از یکی از مستشرقین برگزاری مراسماتی نظیر قمه‌زنی و گل مالی را در این منطقه رد کرد.

رواج تعزیه با ورود سوگواری سیاوش به فرهنگ اسلامی

وی در خصوص تعزیه‌خوانی در فراهان بیان کرد: تعزیه‌خوانی، اولین و رایج‌ترین آیین مذهبی در منطقه فراهان بوده که با عنوان شبیه‌خوانی در آن منطقه معروف است. رواج تعزیه از مراسم سوگواری سیاوش وارد فرهنگ اسلامی شده است ولی از دوره قاجار بسیار پررنگ می‌شود و در تمام روستاها و شهرها از جمله منطقه فراهان رایج می‌شود. من در مصاحبه‌های میدانی از تعزیه‌خوان‌ها می‌پرسیدم که شما چند نسل قبل را می‌شناسید؟ معمولاً تا سه نسل قبل از خود را نمی‌شناختند؛ لذا روشن است که این مراسم در فراهان قدمت بالایی ندارد و نهایتاً به دوره قاجار باز‌می‌گردد. لوازمی هم که برای تعزیه استفاده می‌شده اکنون موجود است و به همان دوره باز‌می‌گردد.

عَلم‌گردانی از آئین‌های خاص منطقه فراهان

زمانی محجوب با بیان اینکه تزیین تعزیه‌ها و آیین‌های عزاداری بر سیدالشهدا(ع) در این منطقه لزوماً به رنگ سیاه نبوده است، گفت: زنان در این منطقه نذر می‌کردند و چادرها، روسری‌ها و پارچه‌های خاصی با رنگ‌های مختلف برای مراسم عزا می‌آوردند. نکته جالب توجه دیگر آن است که علاوه بر تعزیه‌های ثابت در دهه محرم، تعزیه‌خوان‌های سیار نیز در این منطقه و در ایام خاصی مانند 28 صفر به تعزیه‌خوانی می‌پرداخته‌اند.

وی افزود: آیین دیگری که در این منطقه رواج داشته است، عَلم گردانی است البته منظور از عَلم، همان کتل در ادبیات مناطق دیگر است که در این منطقه از چوب سرو، ساخته می‌شده و با پارچه‌های رنگارنگ، تزیین می‌شده است. جالب است که علم در این منطقه از قداست عجیبی برخوردار بوده و هست؛ چنان که هنوز هم مردم به آن قسم می‌خورند.

وی با اشاره به کتاب تاریخ و فرهنگ مردم آشتیان نوشته اسدالله عبدلی ‌آشتیانی، ابراز کرد: براساس برخی اسناد تاریخی، یک آیینی در منطقه وجود داشته است به نام «هیئت بیل و کلنگ» که دیگر الان اثری از آن نیست. سیزدهم محرم هرسال مردم با دسته‌ای به شکل نمادین برای خاک‌سپاری شهدای کربلا می‌رفتند. مراسم روضه‌خوانی در تاریخ منطقه فراهان کمرنگ است و ظاهراً روضه‌خوانی بیشتر در میان اشراف و علما مرسوم بوده است.