فیلمی شاعرانه در رثای حضرت معصومه (س)

ژانر تاریخی یک از گونه‌های پرمخاطب سینماست که در بین باکس پرفروش‌های سینمای جهان، همیشه جایگاهی ویژه‌ای دارد. برای مثال فیلم‌هایی چون «گلادیاتور»، «مصائب مسیح» و... نمونه‌هایی خوبی در این زمینه است اما سینمای ایران از این حوزه نتوانسته بهره‌برداری خوبی داشته باشد. پیرامون چرایی این عدم موفقیت، دلایل مختلفی را می‌توان ذکر کرد اما شاید پیوند خوردن موضوعات تاریخی با آموزه‌های دینی دلیل این امر باشد.

«رستاخیز» یکی از این فیلم‌ها است که با وجود ساختار بسیار قوی هیچ‌گاه فرصت نمایش پیدا کرد. در این میان فیلمی نظیر «ملک سلیمان» نیز وجود دارد که اثری نسبتاً موفق محسوب می‌شود اما برای کشوری که عنوان اسلامی یدک می‌کشد دو یا سه فیلم برای بیش از چهار دهه، کافی است؟ به‌هرحال موضوع بحث ما ارزیابی این موضوع نیست بلکه این مقدمه بهانه‌ای است تا به فیلم اخت‌الرضا ساخته سید مجتبی طباطبایی بپردازیم.

داستان

اخت‌الرضا به فرازهای از زندگی حضرت معصومه (س) می‌پردازد. در این فیلم سفر این بانوی مکرمه از مدینه به سوی مرو نشان داد می‌شود که با رحلت ایشان در قم این سفر نیمه‌تمام ماند. درباره حضرت معصومه (س) در تاریخ نکته چندانی بیان‌ نشده است برای همین روایت قصه‌ای سینمایی کاری دشوار است اما نویسنده مصطفی نیک‌نژاد توانسته به خوبی از عهده این کمبود با داستانک‌ها که پیرامون شخصیت اصلی رخ می‌دهد، پوشش دهد.

یکی دیگر از امتیازات داستان به اطلاعات جغرافیایی برمی‌گردد. منظور اینکه کارگردان توانسته به‌ خوبی از جغرافیایی زمان آن دوره بهره برده تا داستانش را جذاب‌تر کند. همچنین نویسنده شبهاتی که در رحلت این بانوی مکرمه در تاریخ بیان‌ شده را هم به نوعی مورد توجه قرار می‌دهد. درباره شخصیت‌پردازی فیلم باید گفت که فیلم توانسته از تیپ‌سازی‌های رایج دور بماند حتی این مسئله را می‌توان درباره شخصیت‌های منفی مشاهده کرد.

ساختار

اخت‌الرضا توسط سازمان سینمایی سوره تولیدشده است. همچنین آستان مقدس حضرت معصومه (س) و مجموعه شبکه‌های کربلا (عتبه حسینی) نیز در فیلم مشارکت داشتند. در بحث مسائل فنی فیلم باید ارزیابی مطابق با امکانات فیلم باشد. بنابراین به صورت کلی اگر بخواهیم به فیلم نمره‌ای بدهیم باید گفت اخت‌الرضا، توانسته نمره قبولی را دریافت کند.

از تصاویری که در فیلم می‌بینیم کاملاً مشخص است دست کارگردان برای پر کردن صحنه بسته بوده است اما او توانسته با حربه‌ای چون قاب بسته، بسیاری از نقصان‌های پیش روی فیلم را پوشش دهد. نکته دیگر که سبب شده کار ظاهری زیبا داشته باشد لوکیشن‌های شهرک نور تابان؛ یکی از امتیازات امروز سینمای ایران است که تا سال‌ها می‌تواند محلی برای ساخت آثار متعدد باشد.

درباره کارگردانی فیلم باید گفت. این فیلم دومین تجربه کارگردان است اما این امر روی کیفیت کار تأثیر منفی نداشته است. این ویژگی را به روشنی در دکوپاژها و میزانسنی که کارگردان برای کارش انتخاب کرده مشاهده می‌کنیم. نکته‌ای دیگری که در این فیلم برای کارگردان فیلم اهمیت دارد، هدایت بازیگران است. در این کار نسبت به فیلم‌های اجتماعی، شاهد حضور هنروران بسیاری هستیم اما این موضوع باعث شلوغی صحنه نشده است.

درباره بازیگران فیلم هم باید گفت که اخت‌الرضا از بازیگران چهره بهره نبرده‌ایم اما این مسئله روی کیفیت بازی‌ها نه تنها نتیجه منفی نداشته، بلکه پذیرش شخصیت‌ها توسط مخاطب هم تأثیر مثبت داشته است. دلیل این امر مشخص است حضور هنرمندان تئاتری کمک کرده تا بازی‌ها باور‌پذیر باشد همچنین یکدستی که در انتخاب بازیگران می‌بینیم دلیلش همین چینش بازیگران است.

در بحث ساختار یک نکته ویژه وجود دارد آن‌هم استفاده کارگردان از فرم مستند در فیلم است. فیلم‌های سینمایی برای حفظ درام معمولاً با خیال‌پردازی گره می‌خورند این موضوع به‌خودی‌خود اشکال ندارد اما برای فیلم‌های تاریخی مذهبی به ویژه در حوزه تاریخ اسلام درست نیست، بنابراین کارگردان گویش مستند داستانی را برای فیلمش انتخاب کرده تا به نوعی روی مستند بودن آنچه در فیلم می‌گوید، تأکید داشته باشد.

مطلب بعد، استفاده کارگردان از تکنیک پی ‌او وی در فیلم است که دوربین جای شخصیت قرار می‌گیرد یا اینکه نهایتاً دوربین از زاویه بغل به قهرمان نگاه می‌کند. این اتفاق بسیار بهتر از نورانی کردن صورت است که در برخی فیلم‌ها شاهدش هستیم. 

محتوا

در ظاهر در اخت‌الرضا شاهد روایت یک قصه تاریخی - مذهبی هستیم اما این یک بعد موضوع است چون کارگردانی توانسته به نوعی تصویرسازی درستی از جغرافیای آن زمان داشته باشد. نکته دیگر اینکه کارگردان گرایش‌های شیعی در فیلم را به گونه‌ای برجسته بیان نمی‌کند برای همین جهان اسلام می‌تواند مخاطب این فیلم سینمایی باشد.

مطلب پایانی درباره فیلم به استقبال تماشاگران از فیلم مربوط می‌شود. این فیلم با کمترین تبلیغات شهری و تلویزیونی روی پرده رفت اما این فیلم باز هم توانست در جذب تماشاگر به موفقیت لازم دست یابد البته این گفته به معنای فروش آنچنانی اخت‌الرضا نیست اما استقبالی که از این کار شد به‌هیچ‌وجه با پیش‌بینی‌های قبل از نمایش فیلم راضی نبود.

داوود کنشلو