نقد نظر دکتر شریعتی درباره ثواب خواندن قرآن و زیارت عاشورا

به گزارش ایکنا، آخرین جلسه درس تفسیر قرآن آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست؛ استاد درس خارج حوزه علمیه قم، با محوریت تفسیر سوره حمد، صبح امروز 3 تیرماه در فضای مجازی منتشر شد.

در ادامه گزیده مباحث این جلسه را می‌خوانید؛

هفته گذشته گفته شد از مباحث فلسفه تفسیر یک مسئله باقی مانده است و آن بحث توجیه روایاتی است که مبین یکسری ثواب‌ها و فضیلت‌ها برای تلاوت قرآن است. روایات مبین ثواب‌ها و فضیلت‌ها و حتی روایات عقاب‌ها هیچ وقت ذیل یک بحث علمی قرار نگرفته است. در این میان باید رای مشهور اصحاب تفسیر نمونه را یادآوری کرد که این ثواب‌ها را مقید به عمل می‌کنند. این نظر خیلی موجه می‌نماید ولی این توجیه یک مشکلاتی دارد که جلسه گذشته به آن اشاره کردم ولی در این جلسه به تفصیل آن را بیان می‌کنم.

پنج اشکال نظریه اصحاب تفسیر نمونه

اول، در بسیاری از روایات ما ثواب‌هایی که بیان کردند مطلق است. چرا اینها را مقید به روایاتی کنیم که قید عمل دارند؟

دوم، روایات درباره بعضی سوره‌ها را واقعا نمی‌شود اینطور توجیه کرد مثلا امام می‌فرمایند: «عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: مَنْ قَرَأَ سُورَهْ الْعَنْکَبُوتِ وَ الرُّومِ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ لَیْلَهْ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ فَهُوَ وَ اللَّهِ یَا بَا مُحَمَّدٍ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّهْ وَ لَا أَسْتَثْنِی فِیهِ أَبَداً وَ لَا أَخَافُ أَنْ یَکْتُبَ اللَّهُ عَلَیَ فِی یَمِینِی إِثْماً وَ إِنَّ لِهَاتَیْنِ السُّورَتَیْنِ مِنَ اللَّهِ مَکَاناً» ترجمه: ابوبصیر نقل می‌کند: امام صادق(ع) فرمود: هرکس سوره‌ عنکبوت و روم را در شب بیست‌ و سوّم ماه رمضان بخواند، به خدا سوگند ای ابامحمّد از بهشتیان است و هرگز هیچ استثنایی هم قائل نمی‌شوم و از آن بیم ندارم که بابت این سخن، گناهی بر من نوشته شود؛ زیرا این دو سوره نزد خدا جایگاهی والا دارند.

باز ذیل سوره حدید می‌خوانیم: «مَنْ قَرَأَ سُورَهْ الْحَدِیدِ کُتِبَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ؛ هرکس سوره‌ حدید را بخواند جزء کسانی که به خدا و رسولش ایمان آوردند خواهد بود.»

سوم، شارع مقدس می‌خواهد قرآن در دسترس باشد و انسان انس با قرآن داشته باشد. اسلام به همین طریق توانست قرآن را از تحریف حفظ کند و آن را در دسترس عمل قرار دهد. لذا نباید بعید بشماریم که خدای متعال ثوابی برای تلاوت و قرائت قرآن قرار داده باشد تا این هدف تامین شود.

چهارم، اگر کسی از اصحاب تفسیر نمونه بپرسد مشکل شما چیست که قید عمل را برای این روایات می‌آورید احتمالا بگویند چنین فضائلی برای صرف تلاوت قرآن خلاف عقل یا بعید است این در حالی است که مثلا در روایتی می‌خوانیم: «مَنْ قَرَأ آيَةً مِنْ کِتابِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ في صَلاتِهِ قائِماً يُکْتَبُ لَهُ بِکُلِّ حَرْفٍ مِائَةُ حَسَنَةٍ، فَاِذا قَرَأها في غَيْرِ صَلاةٍ کَتَبَ اللهُ لَهُ بِکُلِّ حَرْفٍ عَشْرَ حَسَناتٍ، وَ إِنْ إِسْتَمَعَ الْقُرْآنَ کَتَبَ اللهُ لَهُ بِکُلِّ حَرْفٍ حَسَنَةً، وَ إِنْ خَتَمَ الْقُرْآنَ لَيْلاً صَلَّتْ عَلَيْهِ الْمَلائِکَةُ حَتّي يُصْبِحَ، وَ إِنْ خَتَمَهُ نَهاراً صَلَّتْ عَلَيْهِ الْحَفَظَةُ حَتّي يُمْسِيَ، وَ کانَتْ لَهُ دَعْوَةٌ مُجابَةٌ، وَ کانَ خَيْراً لَهُ مِمَّا بَيْنَ السَّماءِ وَالأرْضِ. قلت هذا لمن قرأ فمن لم يقرأه قال: يا أَخا بَني أَسَدٍ إِنَّ اللهَ جَوادٌ ماجِدٌ کَريمٌ، إِذا قَرَأ ما مَعَهُ أَعْطاهُ اللهُ ذلِکَ»

امام حسين(ع) فرمود: کسی که يک آيه از قرآن در نماز خود ايستاده بخواند، برای هر حرفی صد پاداش نيکو برای آن شخص نوشته می شود، اگر در غير نماز بخواند خداوند به هر حرفی ده پاداش نيکو به او عطا می کند. پس اگر قرآن را بشنود، به هر حرفی يک پاداش نيکو به او عطا می کند، و اگر کسی تمام قرآن را در شب بخواند فرشتگان بر او درود می فرستند تا صبح شود، اگر در روز تمام قرآن را بخواند فرشتگان بر او درود می فرستند تا شب، و دعای او بر آورده است و به اندازه آنچه که بين آسمان و زمين است به او پاداش داده می شود. راوی می‌گوید از امام پرسيدم اين ثواب خواننده قرآن است امّا کسی که نمی تواند قرآن را بخواند چه؟ فرمود: ای برادر بنی أسد، در شگفت مباش زيرا خداوند بخشنده، ستايش‌کننده و بزرگوار است، وقتی خوانده شود آنچه که از اوست، خداوند پاداش‌هایی که ياد کردم را خواهد بخشيد.

پنجم، ما قاعده‌ای داریم به نام عدم تقصیر در بیان، یعنی قانون‌گذار باید مطلب را طوری بگوید که تقصیر در بیان نباشد. واقعا اگر این ثواب‌ها برای تلاوت با تدبر و عمل است، چرا امام قید تدبر و عمل را نگفته است؟ این تقصیر در بیان نیست؟ اگر فضیلتی برای سه تا کار است مثلا کسی نماز شب بخواند، فردا روزه بگیرد و شب صدقه بدهد، یک ثوابی دارد ولی امام بگوید هر که نماز شب بخواند این ثواب دارد، این تقصیر در بیان است.

مویدات نظریه اصحاب تفسیر نمونه

ممکن است یک مویداتی هم برای نظر اصحاب تفسیر نمونه پیدا شود. یکی اینکه در برخی سوره‌ها قید عمل و معرفت آمده است. آن سوره با بقیه سوره‌ها چه فرقی می‌کند؟ نمی‌شود گفت این سوره‌ها با بقیه سوره‌ها فرق دارد. پس چرا آنها قید عمل داشته باشد ولی بقیه سوره‌ها چنین قیدی نداشته باشد؟

موید دوم برخی روایات است. مثلا روایت می‌گوید: «مَن قَرأَ القرآنَ و لَم يَعمَل بهِ حَشَرَهُ اللّه ُ يَومَ القِيامَةِ أعمى؛ یعنی هر كس قرآن بخواند و به آن عمل نكند، خداوند در روز قيامت او را كور محشور فرمايد.» روایت دیگری می‌گوید: «رُبَّ تالِ القرآنِ و القرآنُ يَلعَنُهُ؛ اى بسا قرآن‌خوانى كه قرآن لعنتش مى‌كند». این روایات قرینه می‌شود که باید عمل در صحنه باشد.

حالا باید چکار کنیم؟ به گمان ما نباید این روایات را توجیه نکنیم بلکه باید حمل بر اقتضا کنیم یعنی بگوییم کسی که قرآن می‌خواند اقتضا پیدا می‌کند که این ثواب در حقش ثبت شود ولی دائم این ثواب بر اساس گناهان ما از بین می‌رود. سیلی از آیات و روایات مربوط به هبط اعمال و موازنه اعمال این نظر را تایید می‌کنند.

اگر این کار را کردیم روایاتی که الآن خواندم قابل توجیه می‌شود چون اگر کسی گناه کرد از قرائتش بهره‌ای نخواهد برد. اینکه تلاوت قرآن را علت ناقص بگیریم و بگوییم در اثر تلاوت بدون عمل ثواب نمی‌آید خیلی فرق دارد با اینکه به ظاهر روایت عمل ‌شود و بگوییم ثواب می‌آید ولی در اثر گناه از بین می‌رود کما اینکه انسان گاهی درآمدی دارد ولی آن را مصرف می‌کند. درگیری ما صرفا در این روایات نیست و ما روایات راجع به سایر کارها مثل زیارت عاشورا و ... را هم داریم. همه این روایات را باید از باب حمل بر اقتضا معنا کنیم چون اصلا برخی از این روایات قید عمل ندارد، مثل روایاتی که مبین ثواب برای زیارت عاشورا است. آنجا که دیگر نمی‌شود قید عمل را آورد.

این نکته را هم مد نظر داشته باشید که بسیاری از این روایات ساختگی است. ما سند نداریم که هر روایت مبین فضیلت را قبول کنیم. اتفاق در این مسئله خبر واحد به درد نمی‌خورد و باید خبر مطمئن باشد. این نکته را هم عرض کنم گاهی بعضی روشنفکران مثل آقای علی شریعتی در این زمینه‌ها ورود می‌کردند و روایات را رد می‌کردند. پاسخ ما این است اگر در روایتی آمده کسی که زیارت عاشورا را بخواند ثواب شهید دارد، معنایش این نیست که طرف بگوید من ثواب شهید را بردم پس به جهنم نمی‌روم و می‌توانم هر کاری بکنم. طبیعتا اینها جای هم را نمی‌گیرند و طبق حرف ما اگر شخص گناهی کند آن ثواب محو می‌شود. پس خیلی فرق دارد که ما یک مطلب را انکار کنیم یا بیاییم بپذیریم و توجیه کنیم.