ادبیات و بینش معتدل سعدی ثمره اشراف او بر قرآن است + صوت

عبدالجبار کاکایی؛ شاعر و پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی در گفت‌وگو با ایکنا با اشاره به این نکته که سعدی، شاعری جامع‌الاطراف است و نمی‌توان تنها از یک زاویه به او نگریست گفت: اگر از زاویه خلق کتاب‌هایی مانند «بوستان» و «گلستان» به سعدی نگاه کنیم، او یکی از بهترین اشکال انتقال آموزه‌های اخلاقی و معرفت‌بخش انسانی، وجوه انسان‌ساز بازتاب داده‌شده در قرآن به عنوان کتاب آسمانی مسلمانان و اشراف به علم احادیث بزرگان تاریخ اسلام در قالب زبان و اثر ادبی را برای انتقال به مخاطب برگزیده است.

وی ادامه داد: این شاعر و حکیم بزرگ در خلق و ارائه این نگاه ممتاز با آوردن تمثیل‌های ساده از زندگی و توضیح اخلاق عملی؛ بیشتر از آن‌که سعی بر برخورد کلاسیک، دیکته‌شده و علمی با اخلاق داشته باشد؛ نظیر آنچه که در کتاب اخلاق ناصری و سایر کتبی که در این زمینه نگاشته شده‌ و عموماً تئوری‌های نظری را بیان کرده‌اند؛ سعی کرده با مثال‌های ساده، علمی و آشنا از زندگی امروز، آموزه‌های اخلاقی را به شکل تمثیل بازتاب دهد.

کلید شعر فارسی برای تحقق مکتب «وقوع»

سراینده دفتر شعر «با سکوت حرف می‌زنم» با تأکید بر آنکه «بوستان سعدی» یکی از شاهکارهای بی‌نظیر در زمینه انتقال آموزه‌های اخلاقی و منبعث از قرآن و علم احادیث با زبان تمثیل در جریان زندگی روز به شمار می‌رود خاطرنشان کرد: سعدی به اعتبار کنار هم نشاندن کلمات و جمله‌سازی‌های بی‌نقصش است که صفت افصح‌المتکلمین را با خود یدک می‌کشد و دقیقاً مصداق آن را در آثارش می‌توان رصد کرد.

وی با اشاره به آنکه سعدی؛ محصول سال‌ها خطابه‌های منبری است افزود: وقتی علم کلام، اشراف بر دامنه احادیث و قرآن را به عنوان یک خطیب در قالب کتاب بوستان یا در قالب غزلیاتش پیاده و ارائه می‌کند؛ مهارت‌هایی را به‌کار می‌بندد که آثارش را در طول قرن‌ها بعد از حیاتش به یکی از فصیح‌ترین کتاب‌ها و مجموعه‌های ادبی در تاریخ ادبیات ایران بدل می‌کند.

به گفته کاکایی؛ به‌جرأت می‌توان گفت، هیچ شاعری به فصاحت و روانی سعدی نتوانسته دست به خلق زبانی ادبی بزند که طی آن اثبات کند هم مخاطب عام را شناخته و هم خود را محدود به دایره فضلا و علما نکرده است. همه این مدعاها را می‌توان در کتاب بوستان، کتاب گلستان و غزلیات مشاهده کرد.

سراینده دفتر شعر «بر شانه‌های باران» تصریح کرد: اگر بخواهیم سعدی را از نگاه مجالس، خطبه‌ها، قصاید، هزلیات و هجویاتش نیز به رصد و مداقه بنشینیم باز هم به شاعری جامع‌الاطراف برمی‌خوریم و این اثباتی دیگر بر چندوجهی بودن این ادیب، حکیم و شاعر بزرگ است. با این رویکرد سعدی را می‌توان کلید شعر فارسی و نماینده شعر فارسی از قرن هفتم تا زمانی‌که سبک اندیشه و مکتب «وقوع» شکل می‌گیرد دانست.

ناکامی مقلدان سعدی

کاکایی در قیاس میان دو زبان فاخر و ماندگار شعر و ادب فارسی میان حافظ و سعدی با اشاره به آنکه زبان سعدی بر روحیات ما و انسان زنده و حاضر که نیاز به رابطه‌های معنوی با خداوند دارد به شکلی حسی‌تر، ملموس‌تر و نزدیک‌تر اثر می‌گذارد و تجربه‌های انسان معمولی، انسان صالح نه انسان کامل را بازتاب می‌دهد افزود: در حالی که سخن حافظ از یک بلاغت عرفانی خاصی برخوردار است که مرتبه آن سخن را اهل علم تشخیص می‌دهند؛ درحالی‌که حرف، سخن و زبان سعدی را دایره گسترده‌ای از عامی تا عارف ادراک می‌کنند.

وی افزود: همه اینها باعث شده تا بسیاری دیگر از شاعران بعد از او در مقام تقلیدش برآیند اما کوچترین توفیقی نمی‌برند. آنچنان که شاهدیم عبدالرحمان جامی در بهارستان خود تلاش کرد تا پا جای پای سعدی بگذارد اما عملاً نتوانست حتی به حریم سعدی نزدیک شود. به همین سبب است که می‌توان با قدرت ادعا کرد از حیث فصاحت و بلاغت؛ سعدی نادره زمان خود است.

فقیهی معتدل و خطیبی مشرف بر قرآن

کاکایی با تاکید برآنکه سعدی در عصر و زمانه‌ای ظهور می‌کند که اوضاع کشور بسیار بحرانی بود یادآور شد: حمله مغول در اوج بود. کشتار، مهاجرت و جابجایی آدم‌ها و در این میان خود سعدی بارها گرفتار این مسائل شده ‌است. جایی در لبنان اسیر شده یا فصلی از زندگی خود را در جدال، جنگ و تحریم به سر برده اما بازهم کار دل کرده، منبر رفته، درس داده و به دلیل تسلط بر زبان عربی در این مهم هم توفیق داشته است.

این پژوهشگر زبان و فارسی تصریح کرد: همه این مسائل است که وقتی آنها را کنار یکدیگر قرار می‌دهیم به این مهم دست می‌یابیم که روشن‌بینی سعدی به سبب قرار گرفتن او در مقام یک فقیه است که رُخ‌نمایی می‌کند. ما سعدی را بیشتر از آن‌که یک عارف راسخ بدانیم یک فقیه می‌دانیم.

نویسنده کتاب «بررسی تطبیقی ادبیات پایداری جهان» تاکید کرد: درحالی‌که تصور عمومی ما از فقیه، دانش او بر علم فقه است که به‌ عنوان اولین مواجهه هر عالم دینی با سطح و ژرفای دین استنباط می‌شود و او به قانون‌گذاری زندگی دینی مشغول است؛ اما سعدی در همین نظام قانون‌گذاری دینی بازتابی از پویایی تفکر را اصل و نمط زبان و خلق اثر ادبی خود قرار می‌دهد.

کاکایی تصریح کرد: به‌ عنوان مثال در حوزه امربه‌معروف که امروز در جامعه ما با آن دست به گریبان ‌است و شاهد تشتت آرا در این مسئله هستیم؛ سعدی جایی در خصوص امربه‌معروف با همان پویایی تفکر فقهی خود می‌گوید «امربه‌معروف؛ جا و مکانی خود را داراست و جایی ‌که امکان اثرگذاری آن وجود دارد باید وارد شویم. این‌گونه نیست که بدون در نظر گرفتن شرایط بخواهیم اوامر و نواهی دین و آموزه‌های آن را در هر جا و مکانی عنوان کنیم.

دبیر پیشین جشنواره شعر فجر یادآور شد: این همان زبان ممتاز و اعجاز آثاری چون بوستان و گلستان است که هر باب آن معرفتی از معارف قرآن و آموزه‌هایی از علم حدیث را بازتاب ‌می‌دهد. کتاب‌ها و آثاری که آموزه‌های دینی را به شیرینی در دل مردم قرار دهند و دست از خودمرکزبینی برمی‌دارند؛ آنچنان‌که سعدی برداشته بود.

امید و آرزوی کاکایی

نویسنده کتاب «نگاهی به شعر معاصر ایران» با بیان آنکه سعدی انسانی معتدل بود و بسیار به اعتدال اشاره کرده‌ است خاطرنشان کرد: او با همین نگاه معتدل خود تاکید می‌کند که هر فرد برای سرآمد شدن در مسیر دینداری، باید تعادل در اصول اخلاقی را در اولویت قرار دهند.

کاکایی در پایان تصریح کرد: سعدی خود سرآمد این نگاه معتدل بود و در کنار روایت‌ها و تذکارهای فراوان در آثارش به آن اشاره کرده است. من هم امیدوار و آرزومندم تا میانه‌روی و اعتدال در انجام کارها برای همه مد نظر گرفته شود و ابواب کتاب بوستان و گلستان مورد مطالعه همه افراد از مردم تا مسئولان قرار گیرد.

گفت‌وگو از امین خرمی