به صدا درآمد این طبل که مه ضیافت آمد

در دومین قسمت از آهنگ ضیافت که مروری بر تاریخچه و پیدایش آوا و نوای خاسته از ماه مبارک رمضان است در ایکنا به ساز و آوای رؤیت هلال ماه پرداخته‌ایم.

زمانی که هنوز رسانه‌ها پیدایشان نشده بود و هنوز اخبار و اتفاقات و اطلاع‌رسانی‌ها از رادیو، تلویزیون و یا گوشی‌های هوشمند بین مردم دست‌به‌دست نمی‌شد، موسیقی علاوه بر کارکرد ذاتی خود به عنوان یک رسانه در میان مردم جا داشت. به ویژه در نواحی مختلف ایران و برای زمان‌هایی که مردم نیاز داشتند در مورد زمان چیزی آگاهی داشته باشند.

یکی از مهمترین زمان‌هایی که موسیقی نقش رسانه‌ای داشت در ماه رمضان بود. وقتی نزدیک به ماه رمضان می‌شد در نواحی مختلف ایران پیش‌خوانی می‌کردند که پیشتر گفته شد این موسیقی تکیه بر موسیقی آوازی ایران داشت اما زمان استهلال ماه مبارک رمضان، موسیقی مفصل‌تر اجرا می‌شد و سازوآواز کنار هم قرار می‌گرفتند تا آمدن ماه مهمانی خدا و ماه جشن مسلمانان را خبر دهند.

رؤیت هلال ماه

وقتی زمان رؤیت هلال ماه فرا می‌رسید روحانی روستا یا منطقه یا بزرگان شهر و آن منطقه به قسمت‌های مرتفع می‌رفتند و دهل‌نوازان و سرنا نوازان و نی نوازان آنها را همراهی می‌کردند و در راه رسیدن به بلندی شهر ابتدا صلوات می‌فرستادند و عده‌ای هم آنها  را همراهی می‌کردند. عده‌ای منتظر چشم به آسمان می‌دوختند و زمانی که هلال باریک ماه رمضان در گنبد نیلگون خودنمایی می‌کرد صلواتی بر پیامبر(ص) فرستاده می‌شد و دهل‌نوازان شروع به نواختن می‌کردند.

سازهایی که وظیفه اطلاع‌رسانی زمان رؤیت هلال به آنها محول شده بود دهل، کرنا و نقاره بود البته در برخی شهرها این سازها بر اساس ساز بومی آن منطقه بیشتر هم می‌شد. در ابتدای شروع موسیقی رؤیت هلال در روزگاران دورتر، افراد خوش‌صدا را با خود برای خواندن شعر و نوای موسیقی رؤیت هلال با خود همراه می‌کردند و کم‌کم نوحه‌خوانان این وظیفه را انجام می‌دادند. این مراسم اینطور بود که ابتدا چند صلوات ختم می‌شد و شیرینی و نقلی که زنان آماده کرده بودند بین جمعیتی که برای رؤیت هلال همراه شده بودند پخش می‌شد. سپس دهل و نقاره شروع به نواختن می‌کردند و کم‌کم جمعیت به سمت روستا یا شهر خود بازمی‌گشتند. در طول مسیر؛ موسیقی رؤیت هلال اجرا می‌شد و افرادی موسیقی آوازی آن را که به صورت نوحه‌خوانی رواج داشت می‌خواندند و عده‌ای نیز با ساز دهل و نقاره آنها را همراهی می‌کردند.

رسوم سراسری

ترانه‌های «هوم بابایی»، «الله در رمضوني»، «الم تراني» و «گره گشو» از جمله آوازهایی هستند که معمولاً توسط نوجوانان در این مراسم خوانده می‌شد. این ترانه‌ها بسیار شاد بودند که آمدن رمضان را مژده می‌دادند و فرد یا افرادی که این ترانه را می‌خوانند توسط خانواده یا اهالی محل هدایا و نقل شیرینی دریافت می‌کردند.
در کرانه‌های خليج فارس، دُم دُم سحري با نواختن دمام و سرودن ترانه، در سيستان، سحري خواندن دهلك، در يزد با نواختن نقاره، در تهران با طبل و شيپور «ورچين ورچين» و مجلس سخنوري و شعرخوانی، در فارس به ويژه عشاير با كرنا و دهل، در آذربايجان عاشیق‌ها با نواختن تار و خواندن حماسه مذهبي، در بين كردها و لرها با تنبور و دوتار و در بسياري از روستاها جارچيان با كوبيدن حلب و جاركشيدن و حمامی‌ها با به صدا درآوردن بوق حمام، روزه‌داران را براي انجام فرايض دينی فرامی‌خواندند.

اما موسیقی استهلال ماه رمضان یا موسیقی رؤیت ماه همیشه برای شروع ماه مبارک رمضان نبود این موسیقی در پایان ماه مبارک رمضان برای رؤیت ماه عید فطر نیز به اجرا درمی‌آمد.

رقابت با رادیو

هوشنگ جاوید در بخشی از کتاب موسیقی رمضان در مورد سنت موسیقی رؤیت هلال می‌نویسد:
به این آوازها در هر منطقه‌ای نامی داده می‌شده است . چونان: یا رمضان، مرحبا، الوداع، رمضانیه‌خوانی ولی در اصل از یک مضمون برخوردار بود، در هنگام خواندن آواز رؤیت هلال نقل و شیرینی بین جمع حاضر تقسیم می‌شد، سپس هرکسی برادر دینی خود را به یمن فرارسیدن زمان نزدیکی دل‌ها می‌بوسید و در پایان آواز رؤیت هلال نوازندگان حاضر ساز کوبه‌ای و یا بادی خود را به صدا درمی‌آورند تا تمام ناحیه متوجه شوند.

موسیقی رمضان در ایران اما کم‌کم رنگ باخت اگرچه بسیاری معتقدند ورود رسانه‌ها به ویژه رادیو دلیل اصلی کمرنگ شدن موسیقی رمضان است که از شهرهای بزرگ شروع شد و در ادامه در روستاها نیز رنگ باخت اما شاید در نگاه عمیق‌تر یکی از دلایل پراهمیت آن جدی گرفته نشدن موسیقی رمضان بود.

رسالت مهم صدا و سیما

شاید تنها شاید زمانی که رؤیت هلال صورت می‌گرفت اگر گروهی از نقاره‌زنان و دهل‌نوازان گروه استهلال را همراهی می‌کردند فرهنگ موسیقی رمضان غنای خود را در رسانه نیز از دست نمی‌داد. همان‌طور که سالیان دراز است نقاره‌زنان حرم مطهر حضرت رضا(ع) نقاره‌زنی را اجرا می‌کنند و هنوز فرهنگ نقاره‌زنی در حرم مطهر بسیار مورد توجه است و تلویزیون بارها و بارها این مراسم را به صورت کلان پوشش داده است.

به نظر می‌رسد یکی از دلایل از بین رفتن موسیقی مذهبی دینی ما در نواحی مختلف ایران جدی گرفته نشدن آن توسط صدا و سیما و رسانه‌هایی که جای موسیقی دینی ایران گرفته‌اند که اگر صدا و سیما و مراکز مربوطه موسیقی رمضان را جدی بگیرند قطعاً دو کارکرد مهم رخ خواهد داد.

 اول اینکه فرهنگ رمضان و دیگر مناسک مذهبی و اسلامی بیشتر و بیشتر از سوی خود مسلمانان تبلیغ می‌شود و به سبب ذات موسیقی این فرهنگ، مورد توجه قرارگرفته و قطع به یقین صادر خواهد شد همان‌طور که اذان مرحوم مؤذن‌زاده اردبیلی مورد توجه قرار گرفت و موسیقی دستگاهی وارد ادعیه شد. یا همان‌طور که صدای زنده‌یاد استاد شجریان در دعای یا مقلب‌القلوب و ربنای افطار توجه همه را در سراسر ایران هنگام پخش آن به خود جلب می‌کرد.

دوم آنکه رسوم ملی- مذهبی ایران که رد پای اسلام در ایران را نشان می‌دهد از طریق این خرده‌فرهنگ‌ها حفظ خواهد شد.

پس رسانه ملی به عنوان فراگیرترین، دردسترسترین و دربرگیرترین از منظر جغرافیایی می‌تواند برای احیا یا حداقل حفظ رسوم باقی مانده تلاش خود را انجام دهد.

الهام نادری فرید