طب ایرانی؛ گمشده گردشگری سلامت

محمد پناهی، پزشک و دبیر کمیته مشترک گردشگری دفتر طب ایرانی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دبیر سابق شورای گردشگری سلامت کشور، یادداشتی به شرح ذیل در رابطه با گردشگری سلامت در اختیار ایکنا قرار داده است که در ادامه می‌خوانید؛

«به باور بسیاری از صاحبنظران و متخصصان حوزه گردشگری سلامت با توجه به رویکرد تخصصی به مقوله گردشگری در اکثر کشورهای پیشرو در حوزه گردشگری در کشور عزیزمان ایران نیز با توجه به ظرفیت‌های تاریخی علمی و تخصصی طب ایرانی و با در نظر داشتن نگاه ویژه این حوزه به تفاوت‌های فردی، سبک زندگی، سبک تغذیه‌ای، خوراک و همچنین تنوع و گستره عظیم اقلیم‌های مختلف جهانی و مشابهت‌ها و تفاوت‌های آن با اقلیم‌های ایران، طب ایرانی می‌تواند زمینه‌ساز عرضه یک ویژگی منحصربه‌فرد در گردشگری تخصصی برای ایران باشد.

در این یادداشت و با این مقدمه به گوشه‌ای از ظرفیت‌های حوزه گردشگری طب ایرانی به صورت اجمالی اشاره خواهم کرد. در بررسی‌های اجمالی و میدانی صورت گرفته نشان می‌دهد که در اکثر کشورهای توسعه‌یافته، طب سنتی در ابعاد مختلف تحت حمایت دولت قرار گرفته است و سهم خوبی از تأمین سلامت مردم را در سیستم سلامت کشورها به عهده دارد. با نگاهی دقیق و اجمالی در می‌یابیم که ایران با داشتن پیشینه پرافتخار تاریخی- تمدنی به ویژه در حوزه پزشکی، کشوری ممتاز و با رتبه بالا از نظر غنای طبی و تنوع زیستی و گیاهان دارویی  و دارای ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم شناخته شده جهانی است.

رویکرد مکتب طب ایرانی، نگاهداشت سلامتی در افراد سالم و بازگرداندن سلامتی به افراد بیمار است. در این مکتب نه تنها تمامی ابعاد جسمی لحاظ می‌شود بلکه ابعاد روحی و روانی بیمار، رابطه او با دیگران، رابطه او با محیط و طبیعت نیز در نظر گرفته می‌شود. از سوی دیگر از ارکان  طب ایرانی استفاده از ظرفیت طبیعت و اقلیم‌های مختلف برای حفظ تندرستی و سلامت افراد بر پایه اصول شش‌گانه حفظ صحت و تندرستی است که با نگاهی دقیق به این توصیه‌ها می‌توان، بهره‌گیری از چهار عنصر اصلی تشکیل‌دهنده طبیعت (یعنی آب، باد، خاک وآتش) در حفظ و ارتقای تندرستی انسان و حفظ و استفاده صحیح از موهبت‌های طبیعی را به شیوایی یافت کرد.

یقیناً با توجه به نگاه جامع و کل نگر طب ایرانی ازجمله توصیه‌های فردی مبتنی بر مزاج فرد و رابطه آن با محیط پیرامونی و همچنین اصلاح تغذیه و ارتقای سبک زندگی و روابط حاکم بر افراد و عناصر تشکیل‌دهنده ارکان طبیعت، می‌توان گفت که طب ایرانی یکی از معدود روش‌های طب سنتی در جهان امروز است که با در نظر گرفتن آموزه‌های فردی و روش‌های آسان استفاده از ظرفیت طبیعت و محیط پیرامونی برای حفظ سلامت و درمان بیماری‌ها، به عنوان بخش مهمی از فرهنگ عمومی مردم، از دیرباز همراه با تاریخ کهن ایران زمین تا به امروز بخش جدایی‌ناپذیری از سبک زندگی و حفظ تندرستی و سلامت بوده است و بخش بزرگی از تمدن بشری و تاریخ پزشکی جهان مرهون طب ایرانی است و می‌تواند در ساختن تمدن بشری در آینده هم نقش پررنگی داشته باشد.

یکی از پرسش‌های اساسی که در مقوله گردشگری طب ایرانی بایستی بدان پاسخ داده شود این است که در حال حاضر گردشگری طب سنتی ایران چه جایگاهی در صنعت گردشگری کشور دارد؟ و فرصت‌ها و ظرفیت‌های مرتبط با این حوزه چیست؟

به طور کلی جایگاه طب ایرانی در گذشته و تاریخ کهن ایران زمین کاملاً برجسته و با تاریخ و تمدن بشری همسو توسعه‌یافته است، ولی متأسفانه در اواخر قرن گذشته و اوایل قرن معاصر به دلیل سوء مدیریت و عدم توجه به جایگاه طب ایرانی، این حوزه دچار انحطاط شد و بسیاری از ظرفیت‌های ارزشمند و علمی طب ایرانی کنار گذاشته شد. خوشبختانه در سه دهه اخیر با کوشش و تلاش دلسوزان این حوزه بسیاری از ظرفیت‌های طب ایرانی احیا و بخش‌های مهم و ارزشمند طب ایرانی دوباره بازتولید و تعریف شد.

در همین راستا ایجاد دانشکده‌های طب ایرانی، مراکز درمانی و سلامتکده‌ها و درمانگاه‌های طب ایران و همچنین گروه‌های علمی طب ایرانی ذیل دانشگاه‌های علوم پزشکی و گنجاندن واحدهای درسی در گروه‌های پزشکی و ایجاد دفتر طب ایرانی در وزارت بهداشت همگی نشان از اهتمام سطوح کلان مدیریتی کشور به امر توسعه و ترویج طب ایرانی دارد.

با در نظر گرفتن ابلاغ سیاست‌های کلان نظام سلامت از سوی مقام معظم رهبری و تأکید ایشان بر امر توسعه و ترویج طب سنتی ایران اسلامی و همچنین اقدامات حاکمیتی صورت گرفته در این خصوص به ویژه تشکیل دبیرخانه کمیته مشترک گردشگری طب ایرانی در دفتر طب ایرانی وزارت بهداشت با حضور و عضویت تشکل‌ها و ذی‌نفعان حوزه گردشگری در این کمیته، می‌توان امیدوار بود که طب ایرانی به عنوان یکی از اجزای محوری و جذاب در حوزه گردشگری ایران به جهان عرضه شود. به طور حتم این قبیل اقدامات آغاز خوبی برای حرکت به سوی جهانی شدن طب ایرانی است.

ظرفیت اقلیم‌های متنوع ایران و آداب و فرهنگ‌های مختلف آن در راستای توسعه گردشگری از دیگر ظرفیت‌های طب ایرانی است. بایستی اذعان کرد که ایران زمین به عنوان مهد و گهواره تمدن بشری دارای تنوع اقلیمی و فرهنگی به عنوان یکی از ارزشمندترین ظرفیت‌های گردشگری جهان در این حوزه بلامنازع است و این ارزش افزوده گردشگری کشور عزیزمان ایران نیازمند رویکرد علمی و تخصصی به ظرفیت‌های اقلیمی، فرهنگی گردشگری است و در این میان آموزه‌های طب ایرانی به جهت داشتن غنای علمی و فرهنگی و رویکرد تخصصی به مباحث اقلیم‌شناسی و بوم‌گردی می‌تواند در توسعه گردشگری نقش بی‌بدیلی داشته باشد.

با استفاده از ظرفیت گردشگری طب ایرانی می‌توان توصیه‌های سبک زندگی، نحوه مواجهه با اقلیم‌های مختلف (بیابان، جنگل، دریا و...) و راهکارهای حفظ و ارتقای سلامتی و روش‌های ساده و مؤثر درمانی را در قالب گردشگری طب ایرانی برای استفاده گردشگران فرهنگ‌سازی کرد.

از موارد مهم دیگری که در خصوص ظرفیت‌های طب ایرانی می‌توان بازتولید آن اشاره کرد و ظرفیت گردشگری تخصصی آن است. طب ایرانی با توجه به ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل ذاتی دارای پتانسیل‌های گردشگری است.

جاذبه گردشگری: طب ایرانی با توجه به پیشینه تاریخی و اقبال گردشگران به جستجو برای یافتن ظرفیت‌های تاریخی و پزشکی یکی از جاذبه‌های مورد علاقه گردشگران برای اطلاع از روش‌ها و راهکارهای ارائه شده در حوزه طب ایرانی برای پیشگیری و درمان بیماری‌ها است.

گردشگری پزشکی: با توجه به روش‌های ساده و آسان درمان در حوزه طب ایرانی و همچنین هزینه مناسب برای درمان بسیاری از بیماری‌ها و دسترسی آسان به این خدمات می‌تواند برای جذب گردشگران پزشکی توصیه شود.

گردشگری طبیعت‌درمانی: با توجه به آموزه‌های طب ایرانی در خصوص استفاده از ظرفیت طبیعت و گیاهان دارویی در پیشگیری و درمان بیماری‌ها و وجود چشمه‌های آب‌های معدنی و آب‌های گرم، نمک‌درمانی و ... و انطباق آن با توصیه‌های طب ایرانی توسعه گردشگری طب ایرانی با رویکرد استفاده از این ظرفیت می‌تواند، یکی از راه‌های مؤثر در توسعه و ترویج درمان به روش طب ایرانی و طبیعت‌درمانی منظور شود.

گردشگری تندرستی: با توجه به رویکرد و غنای آموزه‌های طب ایرانی در خصوص سفر به مناطق مختلف و در جهت ارتقای تندرستی و ایجاد نشاط و شادابی و همچنین ارتقای سبک زندگی

گردشگری خوراک: یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های گردشگری طب ایرانی توجه و اهتمام ویژه به خوراک و اصلاح تغذیه گردشگران برای حفظ و ارتقای سلامتی و همچنین پیشگیری از برخی بیماری‌ها با استفاده از آموزه‌های طب ایرانی.

سایر موارد: لازم به یادآوری نیست که گردشگری طب ایرانی و رویکرد طبیعت‌محور آن و همچنین داشتن بسترهای توسعه‌ای حوزه گیاهان دارویی و فراورده‌های طبیعی، نقش ممتاز و بی‌بدیلی را در بسط و توسعه گردشگری روستایی و گردشگری کشاورزی ایفا می‌کند. همزادپنداری و توسعه متوازن این سه حوزه نقش ممتازی در توسعه فرهنگی و اقتصادی جوامع روستایی و اتصال آن به اقتصاد ملی و جهانی و در نهایت موجب کمک به توسعه پایدار جوامع محلی به ویژه جوامع روستایی می‌شود.

یکی از مزایای مهم قابل توجه گردشگری طب ایرانی آورده اقتصادی آن برای کشور است. اصولاً طب ایرانی علاوه بر ظرفیت درمانی، رویکرد تندرستی و طبیعت‌درمانی نیز دارد. ظرفیت اقتصادی و گردش مالی گردشگری تندرستی و طبیعت‌درمانی در دنیا بالغ بر 640 میلیارد دلار است در حالی که گردش مالی گردشگری پزشکی 150 میلیارد دلار است که این ارقام نشان می‌دهد که سهم حوزه گردشگری تندرستی و طبیعت‌درمانی بخش اصلی درآمدزایی گردشگری سلامت برای کشورهای مختلف است و گردشگری طب ایرانی علاوه بر رویکرد درمانی و گردشگری پزشکی، ظرفیت بسیار مهمی در حوزه گردشگری تندرستی و طبیعت‌درمانی است.

نمک‌درمانی، دلک و غمز آب‌درمانی، آفتاب‌درمانی، جنگل درمانی، بیابان و کویردرمانی، لجن‌درمانی و گِل‌درمانی و...  از نظر اقتصادی می‌تواند سهم مهمی از ارزآوری برای کشور را داشته باشد. به عنوان مثال توسعه دهکده‌ها و شهرک‌های سلامت با استفاده از ظرفیت‌ها و آموزه‌های طب ایرانی در توسعه اقتصاد سلامت و ارزآوری بسیار مؤثر و کارآمد است.

شرکت‌های دانش‌بنیان از ظرفیت‌های تسهیلگری است که می‌تواند به توسعه گردشگری سلامت به‌ویژه گردشگری طب ایرانی کمک شایانی کند. شرکت‌های دانش‌بنیان به عنوان موتور محرک و رابط بین صنعت و دانشگاه، نقش بی‌بدیلی در جهت توسعه کارآفرینی و تولید علم و ثروت دارند و صنعت گردشگری به ویژه گردشگری طب ایرانی از این قاعده مستثناء نیست.

شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند در همه فرایندهای گردشگری و طب ایرانی و در همه حوزه‌ها از جمله توسعه شرکت‌های گردشگری سلامت، توسعه زیرساخت‌ها و تأسیسات گردشگری تندرستی و طبیعت‌درمانی و همچنین تأسیسات مراکز درمانی طب ایرانی مشارکت و حضور پررنگی داشته باشند.

نکته مهم دیگری که باید به آن پرداخته شود کمبودهای موجود در فضای کسب و کار گردشگری طب ایرانی است. برای پاسخ دادن به این کمبودها لازم است به بایدها و نبایدهای کسب وکارها به معنی عام کلمه اشاره کرد که یکی از مهم‌ترین کاستی‌ها در کار آفرینی طب ایرانی عدم شناخت دقیق سطوح مختلف مدیریتی و حاکمیتی و بخش خصوصی به ویژه کارآفرینان و سرمایه‌گذاران از حوزه طب سنتی ایران و ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه گردشگری آن است.

دومین نکته عدم توسعه و دسترسی به فناوری‌های هوشمند و نوظهور و همچنین عدم استفاده از ظرفیت شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌ها و استارتاپ‌ها و بازاریابی دیجیتال و الکترونیک جهت حضور در بازارهای جهانی است و همچنین نبود بسته و تعرفه جامع خدمات گردشگری طب ایرانی برای ارائه به گردشگران بین‌المللی است. همچنین نداشتن کادر تخصصی راهنمایان و تورگردانان فعال در حوزه گردشگری طب ایرانی و عدم توجیه فعالین و علاقه‌مندان گردشگری در خصوص ظرفیت‌های گردشگری طب ایرانی است.

در بخش گردشگری درمانی و پزشکی طب ایرانی کمبود مراکز تخصصی طب ایرانی، سلامتکده‌ها و درمانگاه‌های تخصصی و کلینیک‌های پیشرفته و نبود بیمارستان‌های عمومی و تخصصی طب ایرانی از جمله کاستی‌های گردشگری طب ایرانی است. کمبود شرکت‌های تخصصی گردشگری فعال در حوزه گردشگری طب ایرانی از دیگر کاستی‌های قابل اشاره در این حوزه است.

اگر بخواهیم مهم‌ترین موانع بر سر راه توسعه گردشگری طب سنتی ایران را ذکر کنیم، می‌توان به چند عامل اشاره کرد؛ عدم شناخت و آگاهی کافی برخی از همکاران سطوح مدیریتی و گروه پزشکی و حوزه گردشگری از ظرفیت‌های پیشگیری و درمان و همچنین کارکردهای گردشگری طب ایرانی از جمله موانع روند توسعه گردشگری طب ایرانی است. نقش‌آفرینی افراد فاقد صلاحیت علمی و تخصصی و همچنین ورود مدعیان فاقد وجاهت قانونی و علمی به حوزه درمان و پیشگیری طب ایرانی از موارد دیگر موانع توسعه گردشگری طب ایرانی است.

از آنجا که گردشگری طب ایرانی به معنی ارائه خدمات علمی، تخصصی و استاندارد به گردشگران بین‌المللی است، نبود پرتال جامع یا سامانه جامع ملی گردشگری طب ایرانی برای معرفی مراکز علمی و تخصصی گردشگری طب ایرانی یکی دیگر از موانع توسعه گردشگری طب ایرانی است.

در پایان باید گفت که برای توسعه متوازن و جامع گردشگری طب ایرانی، توجه و اهتمام به رفع نواقص، کمبودها و آسیب‌شناسی آن امروزه یک الزام است. از جمله موارد توصیه‌ای در این خصوص عبارتند از: توسعه زیرساخت‌های نظارتی و قانونی کافی به ویژه در حوزه شبکه‌های اجتماعی برای نظارت و جلوگیری از فعالیت افراد فاقد صلاحیت قانونی و علمی در حوزه طب ایرانی، اطلاع رسانی کافی و استفاده جامع و تخصصی از شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های صوتی و تصویری برای توسعه، ترویج و فرهنگ‌سازی  خدمات استاندارد طب ایرانی، تدوین و تبیین آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها و شرح وظایف فعالان حقیقی و حقوقی حوزه طب ایرانی؛ متخصصان و پزشکان طب ایرانی، سلامتکده‌ها، مراکز درمانی، مطب‌ها و..، تدوین و تسهیل قوانین و آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های زیرساخت‌های تأسیسات گردشگری طب ایرانی (سلامتکده‌ها، درمانگاه‌ها و ساخت بیمارستان‌ها و کلینیک‌های تخصصی)، تدوین قوانین تسهیلی و تشویقی، و ارائه راهکارهای انگیزشی  برای سرمایه‌گذاری و مشارکت گروه‌های پزشکی (پزشکان، پرستاران، ماماها و سایر گروه‌های مرتبط ) برای تأسیس مراکز گردشگری طب  ایرانی، حمایت از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی برای توسعه استارتاپ‌ها و زیرساخت‌های فناوری‌های هوشمند و نوظهور.»