تعریف دقیق فرقه عامل جلوگیری از اختلافات است

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین امین شمشیری، استاد حوزه علمیه، 14 آبان‌ماه در نشست «بررسی فرقه‌های انحرافی» به جایگاه دانش فرقه‌شناسی اشاره کرد و گفت: فرقه‌شناسی شاخه‌ای از کلام محسوب می‌شود که نه کلام صرف است و نه تاریخ علم کلام و بزرگانی مانند آیت‌الله جعفر سبحانی در این زمینه به اشتباه افتاده‌اند.

وی اضافه کرد: فرقه‌شناسی در گذشته در علم کلام و شاخه ملل و نحل بحث می‌شود ولی آیا امروزه می‌توان برای فرقه‌پژوهی از ملل و نحل استفاده کرد؟ ملل جمع ملت است و در قرآن 15 بار به کار رفته است و به معنای طریقت و سنت است. آیت‌الله سبحانی در بحث مذاهب و ادیان و کلام، پرچمدار هستند و حرف نخست را می‌زنند، ایشان ملت را به معنای طریقت معنا کرده است و آورده سنت‌هایی که از دیگران گرفته می‌شود لذا قرآن به اقوام و رسل اضافه کرده و فرموده است بل ملة ابراهیم حنیفا و به خدا نسبت داده نمی‌شود.   

شمشیری با بیان اینکه کار در این عرصه نیازمند دقت بسیار زیادی است زیرا اگر بد مفهوم و تبیین شود خطرناک است و کشته‌ها می‌دهد، اظهار کرد:  پرسش این است که فرقه‌شناسی چه زمانی در اسلام شروع شد که متأسفانه تلاش کردند تا با نسبت‌های ناروا شیعه را بزنند؛ به نظر می‌رسد ملل و نحل آغاز این نوع مباحث بوده ولی آیا ادیان و فرق امروزی است یا خیر؟ برخی فکر کرده‌اند ملل و نحل فقط به طریقت رسل الهی و اقوام مؤمن اضافه می‌شود ولی از منظر قرآن کریم برای اقوام بی‌ایمان هم به کار می‌رود.

تفاوت بین ملت و شریعت

استاد حوزه علمیه با بیان اینکه بین ملت و شریعت فرق وجود دارد، تصریح کرد: برخی ملت را با شریعت یکسان می‌گیرند ولی فرق‌هایی با هم دارند و دین هم اعم از شریعت و ملت است و البته بی‌دینی هم نوعی دین است. شریعت طریقی است که از ناحیه خدا برای مردم آمده ولی کلمه ملت از جانب خدا نیست لذا در قرآن شریعت بی‌دینان نداریم ولی ملت بی‌دینان داریم که در داستان یوسف(ع) در قرآن بیان شده است.

وی افزود: خلاصه اینکه دین اعم از شریعت و ملت است و ملت و شریعت تقریبا شبیه هستند با این فرق که ملت به خوبها و بدها منتسب می‌شود ولی شریعت فقط از جانب خداست و به انبیاء اضافه می‌شود. حال این پرسش وجود دارد که آیا ملل را می‌توان برای فرقه هم به کار برد؟ ملل را برای ادیان غیر اسلامی مانند یهودی، نصرانی و زرتشت و نحل را برای فرقه‌ها و حتی دین‌های ساختگی مانند بهائیت و ... به کار می‌برند و مصطلح نیست که برای بهائیت از واژه ملت و یا دین استفاده کنیم. البته پیامبر(ص) در روایتی فرمودند که امت من به 73 ملت تبدیل خواهند شد که در واقع مترادف همان ملت است.

شمشیری با اشاره به مفهوم نحل بیان کرد: نحل جمع نحله و یا همان فرقه است؛ کتب لغت آن را به عنوان مطلق هدیه یا عطیه و هدیه مجانی تعبیر کرده‌اند. در قرآن کریم هم به عنوان هدیه به کار رفته است «صدقاتهن نحله». آیت‌الله سبحانی در مورد نحل گفته است که نحل در امور باطل به کار می‌رود و به معنای ادعای دروغین نیز به کار رفته است.

تفاوت نحل و ملل

استاد حوزه علمیه تصریح کرد: کلمه نحل در مقابل آراء و اهواء و فرقه‌ها است که در گذشته برای فلاسفه و برهمن‌ها و ... به کار می‌رفت یعنی عمدتاً برای کسانی که عقاید خرابی داشتند، به کار می‌رفت. از این رو، ملل را می‌توان برای سه دین به کار برد و نحل برای فرقه‌ها و ادیان ساختگی به کار می‌رود لذار فرقه‌پژوهی به ملل و نحل در قرون اولیه اسلام می‌پرداخته است.

شمشیری با بیان اینکه فرقه‌شناسی  در صدر اسلام مصطلح نبوده است، اظهار کرد: تفاوت بین علم کلام و دانش فرقه‌شناسی این است که فرقه‌شناسی فقط به توصیف می‌پردازد و وارد بد و خوب بودن آن نمی‌شود زیرا وظیفه علم کلام است؛ ملل و نحل صرفاً باید توصیف کند که البته آیت‌الله سبحانی این دقت را مصروف داشته‌اند. ملل و نحل فقط از دریچه عقاید فرقه‌ها را دسته‌بندی می‌کند و کاری به مکاتب فقهی و .. ندارد بلکه مثلاً دیوبندیه و ماتریدی‌ها را توصیف می‌کند آن هم از منابع درجه یک و فردی که به این موضوعات می‌پردازد، عالم ملل و نحل و فرقه‌پژوه است ولی اگر وارد نقد این فرقه‌ها شد، متکلم خواهد بود بنابراین باید بین این دو فرق بگذاریم.

مسلمانی بدون حجاب، مسلمانی نیست

شمشیری با بیان اینکه فرقه‌شناسی اسلامی روی اصول دین بحث می‌کند، اظهار کرد: فرض کنید ما اصول دین را پذیرفته‌ایم و مسلمان هستیم البته نه مسلمانی‌ که امروز برخی داعیه‌دار آن هستند و می‌گویند ما مسلمانیم ولی حجاب را باید بردارید.

وی اضافه کرد: فرقه‌شناسی روی کسانی که سه اصل دین یعنی توحید، نبوت و معاد را پذیرفته‌اند، بحث می‌کند(اصول دین سه تاست و امامت و عدل اصول مذهب محسوب می‌شود). عده‌ای مانند غلات و علی‌اللهی‌ها این سه اصل را پذیرفته‌اند ولی انحراف در آن ایجاد کرده‌‌‎اند لذا فرقه‌شناسی به آن می‌پردازد ولی گروهی مثل بهائیت می‌گوید پرونده دین اسلام بسته شده و ما دین جدیدی داریم و ما اینها را فرقه انحرافی می‌دانیم و اینکه نجس هم هستند؛ بررسی بهائیت هم جزء مباحث ملل و نحل و فرقه‌شناسی است و آن را توصیف می‌کنیم ولی اگر وارد نقد شویم، وارد حیطه کلام شده‌ایم.

شمشیری اضافه کرد: آیت‌الله سبحانی فرموده است که ملل و نحل در قلمرو تاریخ علم قرار می‌گیرد و همانطور که هر علمی برای خود تاریخ دارد، ملل و نحل هم تاریخی برای خود دارد که این حرف به نظر بنده درست نیست. ما یک فرقه‌پژوهی، یک تاریخ علم کلام و یکی هم علم کلام داریم که با هم فرق دارند مثلاً ما قصد داریم بهائیت و خوارج و ... را براساس کتب خودشان توصیف کنیم که این شامل ملل و نحل و به خصوص نحل می‌شود یا کسی حجاب را که بحثی فقهی است، می‌کوبد و یا از آن دفاع می‌کند که این نوع بحث، کلامی است.

استاد حوزه علمیه بیان کرد: علم کلام از همه دین دفاع می‌کند ولی کار فقه دفاعی نیست بلکه باید و نباید دارد؛ بنابراین کلام از همه دین و نه فقط اصول دین دفاع دارد؛ مثلاً اگر کسی بگوید حجاب وجود ندارد، این کلام است که از آن دفاع می‌کند و ثابت می‌کند که وجود دارد.

شمشیری گفت: نتیجه‌ بحث این است که سابقاً به ادیان و فرقه‌پژوهی، ملل و نحل می‌گفتند؛ ملل به ادیان غیر اسلامی می‌پردازد که دین بوده و پیامبر داشتند ولی نحل به فرق ساختگی مثل گاوپرستی و بهائیت و ...؛ فرق بین کلام و فرقه‌پژوهی هم این است که کلام از دین دفاع دارد ولی ملل و نحل، توصیف می‌کند.

لزوم تعریف دقیق فرقه

وی با تأکید بر اینکه تا فرقه و فرقه‌شناسی را به صورت ریشه‌ای و مدون، تعریف و تبیین نکنیم باب انگ فرقه‌زدن همواره باز خواهد بود، گفت: ما در این بحث از قرون اولیه اسلامی به بررسی فرقه‌ها خواهیم پرداخت بدون اینکه قضاوتی درباره آن‌ها داشته باشیم و وارد حیطه کلام شویم. فرقه‌شناسی از این جهت دانش خوبی است که جلوی تکفیرها را می‌گیرد ولی خیلی پیچیده است زیرا ده هزار فرقه و اندیشه وجود دارد و همه هم انگ فرقه می‌زنند لذا باید اصول و معیارهایی داشته باشیم تا این دانش بر آن مبتنی شود.

شمشیری تأکید کرد: بنابراین دامنه فرقه‌شناسی توصیف ادیان و فرق درون دینی بدون نقادی است ولی کلام به نقد فرقه‌های برون‌دینی هم می‌پردازد. دامنه بحث در فرقه‌پژوهی، اصول دین است برخلاف کلام که از اصول و فروع دین دفاع می‌کند که مثال آن حجاب بود و وقتی کسی حجاب را منکر شود، کلام باید از اصل آن دفاع کند ولی اینکه حدود حجاب کجاست کار فقه است.

وی با بیان اینکه فروع دین به فقه و اخلاق مرتبط هستند لذا فرقه‌پژوهی وارد آن نمی‌شود، افزود: البته ما این تفکیک را انجام دادیم ولی معمولاً گوش کسی بدهکار نیست و هر کسی کار خودش را می‌کند ولی اگر ما بخواهیم تأثیرگذار باشیم و علمی و اجتهادی بحث کنیم، باید این جدایی بین مرزها را داشته باشیم و سنگ بنای درستی پی‌افکنی کنیم تا بفهمیم به چه گروه فرقه بگوییم و چگونه درباره آن‌ها بحث کنیم.