اهمیت توجه به شرایط زمانی و مکانی در سیره‌پژوهی

به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست «قواعد سیره‌پژوهی» امروز سه‌شنبه 19 مهرماه با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدکاظم طباطبایی، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث برگزاری شد.

در ادامه گزیده سخنان وی را می‌خوانید:

 

اگر بخواهیم تحلیلی از سیره ارائه دهیم باید به گونه‌ای صحبت کنیم که همه رفتار معصومان را جوابگو باشد چون ممکن است هر کسی با توجه به تمایلات خودش، رفتاری بروز دهد و آن را به معصومان نسبت دهد و مثلا اگر طرفدار جنگیدن باشد بگوید من حسینی هستم و اگر بخواهد از جنگ فرار کند بگوید من حسنی هستم. از این منظر می‌توان گفت نیازمند به نوعی دانشِ اصول جدید هم هستیم چراکه فقه مصطلح در حوزه‌ها، اصول فقه است که می‌خواهد تکالیف مردم را از ذیل روایاتی که معمولاً قولی هستند خارج کند. 

پیامبر اکرم(ص) ریش خود را رنگ می‌کردند و دستور هم داده بودند که این کار را انجام دهید. در آن زمان که پیامبر چنین دستوری دادند، امیرالمؤمنین(ع) جوانی بیست و سه چهار ساله بودند و طبیعتاً ریش ایشان سیاه بود بنابراین نیازی به خضاب کردن نداشتند اما موقعی که شصت ساله شدند ریش سفید بلندی داشتند بنابراین این سؤال پیش آمده بوند که چرا پیامبر(ص) ریش خود را رنگ می‌کردند اما شما برخلاف رفتار پیامبر رنگ نمی‌کنید؟ امیرالمؤمنین(ع) چند گونه جواب دادند و هر بار بخشی از ماجرا را برای مخاطبان مطرح کردند. یکی از جواب‌ها در نهج‌البلاغه آمده این است که پیامبر فرموده خضاب کنید تا مشابه یهودیان نباشید چون یهودیان ریش بلند سفیدی داشتند لذا آن حضرت فضای صدور رفتار و سخن پیامبر را تحلیل کرده‌اند بدین معنی که در آن زمان یهودیان در مدینه زیاد بودند لذا هویت مستقلی برای مسلمانان طراحی کردند تا شباهتی با یهودیان نداشته باشند اما الان دیگر یهودی در مدینه نیست و کسی تصور نمی‌کند در مدینه ریش سفید بلند نماد یهودیت است. 

 

بنابراین افزون بر قواعد اصلی استنباط از حدیث و حدیث پژوهی، نیازمند برخی کارهای دقیق‌تر و جزئی‌تر هستیم و از جمله باید استناد حدیث به معصوم را ثابت کنیم تا بتوانیم از حدیث به سنت برسیم و نیازمند راه و روشی معقول و منطقی هستیم تا بدانیم آیا کسی که رفتار پیامبر را برای ما بیان کرده همه جوانب امر را دیده است یا خیر؟ گاهی گزارشگر رفتار یک معصوم، یک معصوم دیگر است و طبیعتاً چون معصوم نقل کرده بنابراین جزئیات رفتار را به شکل دقیقی نقل کرده است اما اگر یک شخص عادی نقل کرده باشد معلوم نیست که جزئیات را مورد توجه قرار داده باشد. 

 

سؤال این است که از کجا بفهمیم یک گزارش، دقیقاً ظرافت‌های رفتار پیامبر یا معصومان را بیان کرده است؟ فقها می‌گویند هر جا حکم شرعی نبود برائت جاری می‌کنیم و می‌گوییم تکلیفی ندارید. این کار فقها راحت است اما ما که نمی‌خواهیم حکم شرعی بیان کنیم بلکه می‌‌خواهیم آنچه بر زندگی پیامبر و معصومان حاکم بوده را الگو قرار دهیم همانگونه که قرآن کریم فرموده است: «لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا؛ البته شما را به رسول خدا (چه در صبر و مقاومت با دشمن و چه دیگر اوصاف و افعال نیکو) اقتدایی نیکوست، برای آن کس که به (ثواب) خدا و روز قیامت امیدوار باشد و یاد خدا بسیار کند» (احزاب/ 21) بنابراین نیازمند ملاک و معیارهایی هستیم که از جمله آنها وثاقت صدوری است یعنی مجموعه سند را همراه با منبع، خودِ گزارش و همراه با قراین پیرامونی در نظر بگیریم و در نهایت قضاوت کنیم که آیا اطمینانی به صدور این فعل یا رفتار از معصوم وجود دارد یا خیر؟

یکی از نکات مهم در سیره پژوهی، چرایی انجام فعل و ترک آن یعنی تحلیل سبب صدور است. این مسئله در رفتارها، بسیار پررنگ است و علت این است که رفتارهای بیرونی، قضایای شخصیه خارجیه هستند و با قضایای کلیه حقیقیه متفاوت هستند یعنی اگر قرآن فرموده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛ ای اهل ایمان، بر شما هم روزه واجب گردید چنانکه امم گذشته را فرض شده بود، و این دستور برای آن است که پاک و پرهیزکار شوید» (بقره/ 183) بنابراین می‌فهمیم که روزه بر ما واجب است اما اگر پیامبر بعد از فتح مکه عفو عمومی صادر کردند ناشی از رفتارهای بیرونی است که تابع قواعدی است که در آن زمان وجود داشته‌اند و این رفتار به صورت کلی مورد پیروی قرار نمی‌گیرد. 

 

امروزه در میان مراجع گفته می‌شود حفظ شعائر لازم است. در این مورد شک و شبهه‌ای وجود ندارد بنابراین تأکید دارند ایام شهادت تعطیل باشد و تا حدود صد سال قبل هم این ایام به میزان زیادی گرامی داشته می‌شد و اکثر مردم در روز شهادت حتی حاضر به کار کردن نبودند اما امروزه در ایام شهادت معصومان، مراسماتی گرفته می‌شود که تعداد اندکی از مردم در آن حضور پیدا می‌کنند و حتی بسیاری از مردم مسافرت می‌روند بنابراین اگر کسی یک فعل و شرایط زمانی و مکانی، فضا و فرهنگ حاکم، جغرافیا و حتی تاریخ، آداب و سنن، سبک زندگی، زبان، گویش، موقعیت اجتماعی، را در نظر نگیرد در سیره پژوهی موفق نمی‌شود چراکه همه این موارد در انجام یک رفتار نقش دارند.