جلوه آیین معلمی انبیا در سوره شعرا

از آنجا که سوره شعرا به طور ویژه داستان‌های مذاکره انبیای الهی با قوم شان را بازگو کرده از خلال آن می‌توان آیین تربیتی و تعلیمی بزرگترین معلمان بشریت را استخراج کرد. برخی از این آموزه‌ها از این قرارند:

1- توجه به نقش صبوری و زبان‌آوری در تربیت «وَيَضِيقُ صَدْرِي وَلَا يَنْطَلِقُ لِسَانِي فَأَرْسِلْ إِلَى هَارُونَ؛ و سينه‏ ام تنگ مى‏ گردد و زبانم باز نمى ‏شود پس به سوى هارون بفرست». (آیه 13)

2- توجه به تاثیر امداد الهی در نفوذ کلام «قَالَ كَلَّا فَاذْهَبَا بِآيَاتِنَا إِنَّا مَعَكُمْ مُسْتَمِعُونَ؛ فرمود نه چنين نيست نشانه‏ هاى ما را [براى آنان] ببريد كه ما با شما شنونده‏ ايم». (آیه 15)

3- پذیرش اشتباه در عین قاطعیت کلام «قَالَ فَعَلْتُهَا إِذًا وَأَنَا مِنَ الضَّالِّينَ(20) فَفَرَرْتُ مِنْكُمْ لَمَّا خِفْتُكُمْ فَوَهَبَ لِي رَبِّي حُكْمًا وَجَعَلَنِي مِنَ الْمُرْسَلِينَ(21) وَتِلْكَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَيَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِي إِسْرَائِيلَ؛ گفت آن را هنگامى مرتكب شدم كه از گمراهان بودم(20) و چون از شما ترسيدم از شما گريختم تا پروردگارم به من دانش بخشيد و مرا از پيامبران قرار داد(21) و [آيا] اينكه فرزندان اسرائيل را بنده [خود] ساخته‏ اى نعمتى است كه منتش را بر من مى ‏نهى». (آیات 20 تا 22)

4- استفاده از فن مناظره در تبلیغ (آیات 23 تا 51)

5- تحریک انصاف‌ورزی مخاطب «قَالَ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا إِنْ كُنْتُمْ مُوقِنِينَ؛ گفت پروردگار آسمانها و زمين و آنچه ميان آن دو است‏اگر اهل يقين باشيد». (آیه 24)

6- خنثی کردن جوسازی مخاطب با تغافل و در همان حال بیان مستدلات خود «قَالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَلَا تَسْتَمِعُونَ(25) قَالَ رَبُّكُمْ وَرَبُّ آبَائِكُمُ الْأَوَّلِينَ؛ [فرعون] به كسانى كه پيرامونش بودند گفت آيا نمى ‏شنويد (25) [موسى دوباره] گفت پروردگار شما و پروردگار پدران پيشين شما». (آیه 25 و 26)

7- تبدیل تهدید به فرصت «قَالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ إِلَهًا غَيْرِي لَأَجْعَلَنَّكَ مِنَ الْمَسْجُونِينَ(29) قَالَ أَوَلَوْ جِئْتُكَ بِشَيْءٍ مُبِينٍ؛ [فرعون] گفت اگر خدايى غير از من اختيار كنى قطعا تو را از [جمله] زندانيان خواهم ساخت(29) گفت گر چه براى تو چيزى آشكار بياورم». (آیه 29 و 30)

8- استفاده از قدرت افکار عمومی «وَقِيلَ لِلنَّاسِ هَلْ أَنْتُمْ مُجْتَمِعُونَ؛ و به توده مردم گفته شد آيا شما هم جمع خواهيد شد» (آیه 39) در عین توجه به تأثیرگذاری بر خواص «قَالَ لَهُمْ مُوسَى أَلْقُوا مَا أَنْتُمْ مُلْقُونَ؛ موسى به آنان گفت آنچه را شما مى‏ اندازيد بيندازيد». (آیه 43)

9- توجه به تاثیر هجرت و سفر در امر آموزش و تربیت «وَأَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِي إِنَّكُمْ مُتَّبَعُونَ؛ و به موسى وحى كرديم كه بندگان مرا شبانه حركت ده زيرا شما مورد تعقيب قرار خواهيد گرفت». (آیه 52)

10- تحریک روحیه حقیقت‌جویی و خرافه‌پرستی مخاطب (آیات 70 تا 77)

11- استفاده از قیاس در تشخیص راه درست و غلط «فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِي إِلَّا رَبَّ الْعَالَمِينَ؛ قطعا همه آنها جز پروردگار جهانيان دشمن منند». (آیه 77)

12- تحریک روحیه شکرگزاری مخاطب (آیات 77 تا 81)

13- بیان امتیازات راه درست (آیات 83 تا 89)

14- نصیحت برادرانه مخاطب «كَذَّبَتْ قَوْمُ نُوحٍ الْمُرْسَلِينَ؛ قوم نوح پيامبران را تكذيب كردند». (آیه 105)

15- توجه دادن مخاطب به امانت‌داری و خیرخواهی و الهی بودن خود «إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ (107) فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ(108) وَمَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَى رَبِّ الْعَالَمِينَ؛ من براى شما فرستاده‏ اى در خور اعتمادم (107) از خدا پروا كنيد و فرمانم ببريد (108) و بر اين [رسالت] اجرى از شما طلب نمى ‏كنم اجر من جز بر عهده پروردگار جهانيان نيست». (آیات 107 تا 109)

16- قضاوت نکردن و تغافل از حرف‌های بی حساب متربیان (آیات 111 تا 115)

17- توجه به تاثیر معادباوری در تربیت «إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ؛ من از عذاب روزى هولناك بر شما مى‏ ترسم» (آیه 135)

18- معرفی جایگزین‌های حلال به جای محرمات «قَالَ هَذِهِ نَاقَةٌ لَهَا شِرْبٌ وَلَكُمْ شِرْبُ يَوْمٍ مَعْلُومٍ؛ گفت اين ماده‏ شترى است كه نوبتى از آب او راست و روزى معين نوبت آب شماست» (آیه 155) و «وَتَذَرُونَ مَا خَلَقَ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ عَادُونَ؛ و آنچه را پروردگارتان از همسرانتان براى شما آفريده وامى‏ گذاريد [نه] بلكه شما مردمى تجاوزكاريد» (آیه 166)

19- ارجاع به عقل و فطرت و وجدان به‌عنوان رسول باطنی در کنار رسول ظاهری «أَتُتْرَكُونَ فِي مَا هَاهُنَا آمِنِينَ؛ آيا شما را در آنچه اينجا داريد آسوده رها مى كنند» (آیه 146) و «أَتَأْتُونَ الذُّكْرَانَ مِنَ الْعَالَمِينَ؛ آيا از ميان مردم جهان با مردها در مى ‏آميزيد». (آیه 165)

20- توجه به حوزه دنیایی و معیشتی مردم جهت میل دادن آن‌ها به زیبایی‌های دین «أَوْفُوا الْكَيْلَ وَلَا تَكُونُوا مِنَ الْمُخْسِرِينَ؛ پيمانه را تمام دهيد و از كم‏فروشان مباشيد». (آیه 181)

21- استفاده بجا از ابزار تنبیه در گام آخر «فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمْ عَذَابُ يَوْمِ الظُّلَّةِ إِنَّهُ كَانَ عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ؛ پس او را تكذيب كردند و عذاب روز ابر [آتشبار] آنان را فرو گرفت به راستى آن عذاب روزى هولناك بود».  (آیه 189)

22- تقبیح بدی عمل متربی به جای خود او «قَالَ إِنِّي لِعَمَلِكُمْ مِنَ الْقَالِينَ؛ گفت به راستى من دشمن كردار شمايم». (آیه 168)

23- عقلانی معرفی کردن دستورات دینی «وَلَا تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ؛ و فرمان افراطگران را پيروى مكنيد». (آیه 151)

24- تواضع علمی و عملی در مقابل متربی «قَالَ وَمَا عِلْمِي بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ؛ [نوح] گفت به [جزئيات] آنچه میکرده‏ اند چه آگاهى دارم». (آیه 112)

25- معرفی مزایای این جهانی و آن جهانی دین به طور همزمان مانند محبوبیت و ابدیت (آیات 82 تا 89)

حمید ایماندار، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه شیراز