آیین معلمی انبیا از منظر قرآن کریم

حمید ایماندار، مدرس دانشگاه و عضو هیئت علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه شیراز در گفت‌وگو با ایکنا از فارس، ضمن گرامیداشت یاد شهید مطهری و بزرگداشت مقام معلم گفت: معلمی شغل انبیا و انبیا بزرگترین معلمان بشریت هستند.

وی با بیان اینکه خداوند اولین معلم و ماده آموزشی او قرآن کریم است، به بیان نکاتی درباره اخلاق معلمی انبیا در بیان اولین معلم بشر پرداخت و افزود: نخست آیین معلمی در سیره تربیتی موسی(ع) است که شامل دلسوزی برای شاگردان «... فَتُوبُوا إِلَى بَارِئِكُمْ...؛ ... پس به درگاه آفريننده خود توبه كنيد...» (آیه 54 سوره بقره)، توجه به اوضاع معیشتی شاگردان « وَإِذِ اسْتَسْقَى مُوسَى لِقَوْمِهِ...؛ و هنگامى كه موسى براى قوم خود در پى آب برآمد...» (آیه 60 سوره بقره)، صبر بر بی عقلی متربیان «... يَا مُوسَى لَنْ نَصْبِرَ عَلَى طَعَامٍ وَاحِدٍ...؛ ... اى موسى هرگز بر يك [نوع] خوراك تاب نياوريم...» (آیه 61 سوره بقره) و مستدل سخن گفتن «... أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِي هُوَ أَدْنَى بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ...؛ ... آيا به جاى چيز بهتر خواهان چيز پست‏ تريد...» (همان آیه) است.

ایماندار ادامه داد: دوم سیره تربیتی حضرت عیسی(ع) است که شامل یادآور شدن نعمات و امکانات «... اذْكُرْ نِعْمَتِي عَلَيْكَ وَعَلَى وَالِدَتِكَ...؛ ... نعمت مرا بر خود و بر مادرت به ياد آور...» (آیه 110 سوره مائده)، تذکر به کج‌روی خواص و نخبگان « إِذْ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ هَلْ يَسْتَطِيعُ رَبُّكَ أَنْ يُنَزِّلَ عَلَيْنَا مَائِدَةً مِنَ السَّمَاءِ قَالَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ؛ و [ياد كن] هنگامى را كه حواريون گفتند اى عيسى پسر مريم آيا پروردگارت مى‏ تواند از آسمان خوانى براى ما فرود آورد [عيسى] گفت اگر ايمان داريد از خدا پروا داريد» (آیه 112 سوره مائده)، حس مسئولیت‌پذیری نسبت به سرنوشت اخروی متربیان « إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُكَ وَإِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ؛ اگر عذابشان كنى آنان بندگان تواند و اگر بر ايشان ببخشايى تو خود توانا و حكيمى» (آیه 118 سوره مائده)، حس مسئولیت‌پذیری نسبت معیشت مردم «... وَارْزُقْنَا وَأَنْتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ؛ ... و ما را روزى ده كه تو بهترين روزى ‏دهندگانى» (آیه 114 سوره مائده) و استفاده از همه ابزارهای هدایتی از حکمت و معجزه و یاری خواهی الهی (آیه 110 سوره مائده) است.

این حافظ کل قرآن کریم، سومین نکته را آیین تربیتی حضرت ابراهیم(ع) در قرآن کریم برشمرد و گفت: این درس‌ها شامل تأدیب خود به اخلاق الهی قبل از متربیان « وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ؛ و اين گونه ملكوت آسمانها و زمين را به ابراهيم نمايانديم تا از جمله يقين‏ كنندگان باشد» (آیه 75 سوره انعام)، استفاده از ابزار تدریج نمایش مقایسه‌گری و جدال احسن در ارائه راه صحیح (آیات 74 تا 81 سوره انعام)، استفاده همزمان از ابزارهای عاطفه استدلال انذار مدارا و عزلت‌گزینی نمایش در تربیت (آیات 41 تا 50 سوره مریم و آیات 83 تا 113 سوره صافات)، توسل به دعا در کنار تدابیر زبانی و عملی در تربیت «وَأَعْتَزِلُكُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَأَدْعُو رَبِّي عَسَى أَلَّا أَكُونَ بِدُعَاءِ رَبِّي شَقِيًّا؛ و از شما و [از] آنچه غير از خدا مى‏‌خوانيد كناره مى‏ گيرم و پروردگارم را مى‏ خوانم اميدوارم كه در خواندن پروردگارم نااميد نباشم» (آیه 48 سوره مریم) و مشارکت دادن متربی در فرآیند تربیت (آیه 102 سوره صافات) است.

وی بخش دیگر را سیره تربیتی حضرت خضر(ع) در تربیت دانست و افزود: در این بخش هم درس‌هایی نظیر تحریک روحیه جست‌وجوگری شاگرد «وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِفَتَاهُ لَا أَبْرَحُ حَتَّى أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَيْنِ أَوْ أَمْضِيَ حُقُبًا؛ و [ياد كن] هنگامى را كه موسى به جوان [همراه] خود گفت دست‌بردار نيستم تا به محل برخورد دو دريا برسم هر چند سالها[ى سال] سير كنم» (آیه 60 سوره کهف)، عدم اکتفا به آموزش زبانی و ورود به حیطه عمل (همان آیه)، مشارکت دادن متربی در فرآیند آموزش و مسئولیت دادن به او «فَلَمَّا جَاوَزَا قَالَ لِفَتَاهُ آتِنَا غَدَاءَنَا لَقَدْ لَقِينَا مِنْ سَفَرِنَا هَذَا نَصَبًا؛ و هنگامى كه [از آنجا] گذشتند [موسى] به جوان خود گفت غذايمان را بياور كه راستى ما از اين سفر رنج بسيار ديديم» (آیه 62 سوره کهف) را مشاهده می‌کنیم.

ایماندار ادامه داد: همچنین در این بخش درس‌هایی نظیر توجه دادن متربی به آگاهی اندک و لزوم صبر و همت در آموزش (آیات 67 و 68 سوره کهف)، توجه به نظم و ادب‌آموزی در کنار معرفت‌آموزی «قَالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِي فَلَا تَسْأَلْنِي عَنْ شَيْءٍ حَتَّى أُحْدِثَ لَكَ مِنْهُ ذِكْرًا؛ گفت اگر مرا پيروى مى‌كنى پس از چيزى سؤال مكن تا [خود] از آن با تو سخن آغاز كنم» (آیه 70 سوره کهف)، جهت‌دهی و همراهی با متربی نخبه و عنایت به نخبه‌پروری در کنار آموزش عمومی « فَانْطَلَقَا حَتَّى إِذَا رَكِبَا فِي السَّفِينَةِ خَرَقَهَا قَالَ أَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ أَهْلَهَا لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا إِمْرًا؛ پس رهسپار گرديدند تا وقتى كه سوار كشتى شدند [وى] آن را سوراخ كرد [موسى] گفت آيا كشتى را سوراخ كردى تا سرنشينانش را غرق كنى واقعا به كار ناروايى مبادرت ورزيدى» (آیه 71 سوره کهف) وجود دارد.

وی، پذیرش عذر موجه شاگرد «قَالَ لَا تُؤَاخِذْنِي بِمَا نَسِيتُ وَلَا تُرْهِقْنِي مِنْ أَمْرِي عُسْرًا؛ [موسى] گفت به سبب آنچه فراموش كردم مرا مؤاخذه مكن و در كارم بر من سخت مگير» (آیه 73 سوره کهف)، استفاده از ابزار تنبیه بجا «قَالَ هَذَا فِرَاقُ بَيْنِي وَبَيْنِكَ سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ مَا لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَيْهِ صَبْرً؛ گفت اين [بار ديگر وقت] جدايى ميان من و توست به زودى تو را از تاويل آنچه كه نتوانستى بر آن صبر كنى آگاه خواهم ساخت» (آیه 78 سوره کهف)، آموزش اندیشیدن و ملاک دادن و کلان‌نگر کردن به متربی (آیات 79 تا 82 سوره کهف) و در نهایت جهت‌دهی الهی به امور دنیوی «... وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي...؛ ... اين [كارها] را من خودسرانه انجام ندادم...» (آیه 82 سوره کهف) را از دیگر درس‌های این بخش برشمرد.