استفاده نامتوازن از منابع در تفسیر معاصرانه/ روایات ضعیف درباره آمین بعد از حمد

حجت‌الاسلام والمسلمین عزالدین رضانژاد، عضو هیئت علمی جامعة المصطفی و مدیر گروه کلام مجمع عالی حکمت اسلامی در گفت‌وگو با ایکنا با اشاره به تفسیر معاصرانه که تحت نظارت سیدحسین نصر نوشته شده است با تاکید بر لزوم نقد کلامی آن، گفت: نویسندگان این تفسیر در مقدمه و لابه‌لای بحث اشاره کرده‌اند که این تفسیر با نگاه کلامی، عرفانی و فلسفی همراه است. سرویراستاران این کتاب هم تغافل کرده و دقت لازم را در عرضه مباحث کلامی نداشته‌اند و همین موضوع می‌تواند سبب شود تا برخی از نام فریبنده آن سود ببرند.

وی افزود: نام این تفسیر یعنی «تفسیر معاصرانه قرآن»، توسط نویسنده اصلی اثر گذاشته نشده است بلکه مترجم و محقق کتاب یعنی انشاءالله رحمتی آن را انتخاب کرده است؛ نام اصلی آن به زبان انگلیسی «قرآن‌شناخت» است. احتمالا نگاه مترجم این بوده که می‌توانیم از قرآن برداشت جدید ارائه کنیم بدون اینکه خطای مدرنیته را داشته باشد؛ لذا نام آن را تفسیر معاصرانه گذاشته است.

استفاده نامتوازن از تفاسیر شیعه وسنی

رضانژاد با بیان اینکه یکی از اشکالاتی که ما به این تفسیر داریم در استفاده نامتوازن از تفاسیر شیعه و اهل تسنن است، اضافه کرد: منابع این کتاب، کتب قدمای تفسیر است و از 40 تفسیر استفاده کرده‌اند، 35 تفسیر از کتب اهل تسنن و فقط از 5 تفسیر شیعی استفاده شده است. تفسیر طبری، تفسیر شیخ طوسی، تفسیر قشیری، ثعلبی، ابن جوزی، ابن عربی، ابوالفتوح رازی، میبدی، اندلسی، مجمع البیان طبرسی، راغب اصفهانی و زمخشری، قرطبی، بیضاوی، فخرالدین رازی، عبدالرزاق کاشانی، ابن کثیر، تفسیر فیض و ملاصدرا و روح البیان، آلوسی، ابن عجیبه، سیوطی و تفسیر علامه طباطبایی هم مهمترین تفاسیری است که مورد استفاده قرار داده‌اند.

رضانژاد با اشاره به صفحه 121 این کتاب و پرداختن به بحث «آمین» گفتن بعد از پایان سوره مبارکه حمد در نماز، گفت: نویسنده از دو تفسیر ابن کثیر در قرن هشتم و قرطبی در قرن هفتم و عمدتا قرطبی استفاده کرده و به تفاسیر دیگر هیچ اشاره‌ای ندارد که این هم جزء نقدهای ما بر آن است؛ شیخ طوسی مطالب زیادی درباره تامین در چند قرن قبل از این مفسران بیان کرده است ولی از آن ذکری نشده است؛ در این صفحه چند فقره بیان شده است، مثلا از پیامبر(ص) روایتی نقل شده است که وقتی امام جماعت «غیرالمغضوب علیهم و الضالین» گفت شما آمین بگویید زیرا اگر آمین گفتن آدمی با آمین گفتن فرشتگان موافق بیفتد گناهان گذشته او بخشیده خواهد شد. البته نوعا سند روایات تامین یا به ابوهریره و یا سفیان ثوری می‌رسد.

وی افزود: در بخش دیگر همین صفحه گفته شده، در میان اهل تسنن معمول است که با خاتمه سوره فاتحه با کمی سکوت می‌گویند؛ آمین و این سکون برای آن است که لفظ آمین از خود قرآن منفک شود؛ این مطلب در تفسیر قرطبی بیان شده است؛ فقره سوم این صفحه هم براساس تفسیر ابن کثیر آن است که آمین گفتن واجب نیست ولی رسول خدا به آن عمل می‌کرد و عالمان اهل تسنن قویا به آن توصیه کرده‌اند. البته عالمانی از اهل سنت داریم که آمین گفتن را واجب می‌دانند ولی ابن کثیر به این قول اشاره نکرده است.

دیدگاه شیخ طوسی درباره آمین گفتن بعد از حمد

مدیر گروه کلام مجمع عالی حکمت اسلامی اظهار کرد: در ادامه آمده است که برخی معتقدند آمین را باید با صدای بلند بر زبان آورد ولی در عین حال دیگران می‌گویند باید زیر لب ادا شود؛ این مطلب هم از قرطبی گرفته شده است. جمله دیگر این است که آمین به معنای آن است که خدایا ما را اجابت کن که نوعی دعاست و این فقره را هم از ابن کثیر آورده است. این مطلب در حالی بیان شده است که شیخ طوسی که قبل از این مفسران زندگی می‌کرده است، گفته سوره حمد اگر به صورت دعا خوانده شد، دیگر قرآن نیست و اگر قرآن است که آمین گفتن در پایان آن معنا ندارد. 

رضانژاد ادامه داد: نکته دیگر این صفحه که باز از قرطبی نقل شده این است که می‌گویند آمین یکی از اسماء خداوند است، حال آن که برخی آن را «چنین باد» معنا می‌کنند که نزدیکترین معنا به هم خانواده عبری آن یعنی «آمن» است و آمین، مهر تایید بر نمازهای مؤمن دانسته شده است. 

عضو هیئت علمی جامعة المصطفی با اشاره به نقدهای کلی خود افزود: نویسندگان این تفسیر به تفاسیر متقدمان توجه نکرده‌اند و فقط به تفسیر قرون هفتم و هشتم توجه داشته‌اند؛ دیگر اینکه در این مسئله اختلافی میان شیعه و سنی، نه تنها به دیدگاه اختلافی پرداخته نشده است هیچ اشاره‌ای به دیدگاه شیعه نداشته‌اند، شاید از جوزف(یکی از نویسندگان) که مسیحیِ مسلمان شده است، توقع نباشد ولی سیدحسین نصر و مترجم آن شیعه هستند و نباید غفلت می‌کردند، ضمن اینکه مترجم و محقق کتاب و حتی سرویراستار فارسی آن یعنی مصطفی ملکیان هم حتی در حد پاورقی اشاره به دیدگاه شیعه نداشته‌اند.

غفلت تفسیر معاصرانه از تفاسیر مذاهب

رضانژاد با بیان اینکه ملاکی برای گزینش کتب تفسیری اهل تسنن و شیعه اشاره نشده است، تصریح کرد: نقد دیگر ما این است که 25 کتاب تفسیری از 40 کتاب مربوط به اهل تسنن است و باز تعجب از سرویراستاران و محققان و نویسنده اصلی کتاب است. اگر بنا بود این کتاب گزارشی از تفاسیر گذشته باشد جا داشت حتی از مذاهبی مانند اسماعیلی، اباضیه و زیدیه و ... هم مطالبی نقل شود، هرچند ما ممکن است دیدگاه آنها را نپذیریم.

عضو هیئت علمی جامعة المصطفی بیان کرد: ابن کثیر مفسری است که تحت تاثیر ابن تیمیه است و جا داشت نویسندگان از مذاق‌های دیگر در تفسیر هم بهره می‌بردند. حتی با اینکه از تبیان شیخ طوسی نام برده‌اند ولی در مسئله اختلافی مثل آمین به خودشان زحمت نداده‌اند به این تفسیر مراجعه کنند در حالی که طوسی، شیخ الطائفه و از بزرگان و اعلام شیعه به خصوص در تفسیر است. 

آمین بعد از حمد موجب بطلان نماز است

مدیر گروه مجمع عالی حکمت اسلامی اضافه کرد: شیخ طوسی فرموده است که در میان شیعیان جایز نیست در خاتمه سوره حمد، آمین بگویند و اگر آن را عمدا به کار ببرند نمازشان باطل است. تعلیل شیخ طوسی در این رابطه آن است که آمین یک کلمه‌ای است که ربطی به نماز ندارد ولو هر معنایی هم داشته باشد. همچنین وی معتقد است؛ آمین لفظی است که خودش مستقل نیست و وقتی معنا می‌یابد که به جملات قبل مرتبط باشد؛ حال سوره حمد، قرآن است و نه دعا و اگر کسی به قصد دعا آن را بخواند تلاوت قرآن نکرده است و اگر کسی تلاوت قرآن کرده دیگر دعا نیست و گفتن آمین معنا ندارد.

رضانژاد اظهار کرد: شیخ طوسی همچنین آورده اگر کسی بگوید من هم قصد تلاوت قرآن و هم دعا دارم در اینجا اختلاف رای وجود دارد، برخی گفته‌اند کسی نمی‌تواند دو معنای مختلف را با یک لفظ واحد اراده کند؛ البته برخی گفته‌اند جایز است و رای اصولی من هم جواز است ولی در اینجا چون روایت داریم لذا نمی‌توان حکم به جواز آمین گفتن در سوره حمد داد.

عضو هیئت علمی جامعة المصطفی ادامه داد: نماز یک مسئله عبادی و تابع احکام شرعی و دستورات خداوند است. آمین گفتن براساس سنت و سیره در دوره پیامبر(ص) مرسوم نبوده است؛ روایتی در کتب اهل سنت نقل شده است که یکی از صحابه پیامبر(ص) در جمع ده نفر از صحابه دیگر نحوه انجام نماز توسط پیامبر(ص) را بیان کرد؛ او همه جزئیات نماز پیامبر(ص) را که مشاهده کرده بیان کرد ولی در این گزارش خبری از تکتف(دسته بسته نماز خواندن) و تامین(آمین گفتن) نیست. یعنی حتی با مبنای خود اهل تسنن هم به چرایی نهی اهل بیت(ع) در مورد تامین پی می‌بریم.

آمین بعد از حمد جزء سنت نیست

عضو هیئت علمی جامعة المصطفی(ص) اضافه کرد: طبق تحقیقاتی که براساس روایات اهل تسنن از سوی مؤسسه تحقیقاتی ولیعصر(عج) صورت گرفته، این نتیجه به دست آمده است که آمین گفتن ساخته و پرداخته عده‌ای از راویان است و هم با نقل چگونگی نماز پیامبر(ص) و هم با روایات اهل بیت(ع) ناسازگار و در تضاد است. ضمن اینکه روایات مربوط به تامین عمدتا به ابوهریره می‌رسد که به اتفاق اهل تسنن از مدلسین است. عمر خطاب هم او را دشمن خدا خطاب کرده و حتی نسبت دزدی و دشمنی به او داده است. 

رضانژاد در پایان افزود: برخی روایات مرتبط با آمین هم به سفیان ثوری برمی‌گردد که او هم اهل تدلیس و مدلس مشهور بوده و نوع تدلیس وی از نوع تسویه است که از منظر اهل تسنن، بدترین نوع تدلیس است. در مجموع اسناد این روایات درست نیست. روایات صریحی از اهل بیت(ع) هم داریم که از گفتن آمین نهی کرده‌اند اما متاسفانه این موارد با اینکه سرویراستار و نویسنده اصلی متن، شیعه هستند مورد توجه قرار نگرفته است.