سه شاخصه جامعه عادلانه براساس اصول اقتصاد اسلامی

حجت‌الاسلام والمسلمین احمدرضا صفا، کارشناس اقتصاد اسلامی و عضو کمیته پولی و مالی حوزه علمیه قم، در گفت‌وگو با ایکنا، به بیان نکاتی درباره آثار اقتصادی عدل و قسط از منظر قرآن کریم  و اقتصاد اسلامی پرداخت و گفت: وقتی هدف اقتصاد را بررسی می‌کنیم متوجه می‌شویم که هدف اول آن تولید و توزیع ثروت است، اما وقتی اسم اسلام کنار آن قرار می‌گیرد هدف اقتصاد اسلامی این است که تولید و توزیع ثروت مقید به تحقق عدالت باشد.

بیشتر بخوانید:

• آیا حاکمیت روحیه زُهد در جامعه رشد اقتصادی را مختل می‎کند / تشریح مبانی اخلاق اقتصادی از منظر قرآن
• لذت پایدار منطبق با فطرت؛ انگیزه انسان از فعالیت اقتصادی بر مبنای نگاه قرآنی

وی ادامه داد: موضوع عدالت در دین مبین اسلام و اقتصاد اسلامی اهمیت بسیاری دارد تا جائی‌که خداوند متعال در قرآن و از جمله آیه 90 سوره مبارکه نحل می‌فرمایند: «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ؛ همانا خدا خلق را فرمان به عدل و احسان می‌دهد و به بذل و عطا خویشاوندان امر می‌کند و از افعال زشت و منکر و ظلم نهی می‌کند و به شما پند می‌دهد، باشد که موعظه خدا را بپذیرید». همچنین خداوند در قرآن کریم فرموده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَىٰ أَنْفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ إِنْ يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقِيرًا فَاللَّهُ أَوْلَىبِهِمَا ۖ فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَىٰ أَنْ تَعْدِلُوا ۚ وَإِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا؛ ای اهل ایمان، نگهدار عدالت باشید و برای خدا گواهی دهید هر چند بر ضرر خود یا پدر و مادر و خویشان شما باشد، برای هر کس شهادت می‌دهید اگر فقیر باشد یا غنی، خدا به رعایت حقوق آنها اولی است، پس شما در حکم و شهادت پیروی هوای نفس نکنید تا مبادا عدالت نگاه ندارید. و اگر زبان را در شهادت به نفع خود بگردانید یا از بیان حق خودداری کنید خدا به هر چه کنید آگاه است» (النساء/ 135). همچنین در قرآن کریم در جای دیگر هدف انبیا به قسط رفتار کردن عنوان شده است.

این کارشناس مسائل اقتصادی اظهار کرد: در روایات هم به میزان زیادی در مورد عدالت و آثار آن اشاره شده و حتی گفته شده که عدالت باعث قوام حاکمیت می‌شود و اگر عدالت برود قدرت دوامی نخواهد داشت. همچنین آمده است که حکم حاکم زمانی تأثیر دارد که همراه با عدالت باشد و اگر مردم از حاکمی، عدالت نبینند حرف وی را نمی‌خوانند.

صفا یادآور شد: نکته مهم این است که این عدالت چه شاخصه‌هایی دارد و چه جامعه‌ای را می‌توانیم عادلانه بدانیم و بگوئیم در آن عدالت اقتصادی هست یا نیست؟ این موضوعی خیلی مهم است. در اقتصاد، غالباً سه شاخصه‌ را در این زمینه به میزان بیشتری در نظر می‌گیریم؛ اولین مورد برای درک عدالت اقتصادی در یک جامعه این است که همه افراد از یک سطح معیشتی همراه با عزت برخوردار باشند؛ یعنی یک زندگی عزتمند مکفی داشته باشند.

عضو کمیته پولی و مالی حوزه علمیه گفت: سطح کفاف هم به این معنی است که فرد به راحتی بتواند در جامعه زندگی کرده و عزت خود را در جامعه حفظ کند. درآمد جامعه را اگر در نظر بگیریم، بسیاری از پارامترها در اقتصاد همانند ضریب جینی باید به میزان زیادی مورد توجه حاکمان باشد چراکه دوام قدرت آنها به همین موارد بستگی دارد.

صفا با اشاره به اهمیت وجود فرصت‌های برابر در اقتصاد، بیان کرد: نکته دیگر اینکه اختلاف درآمدی ناشی از رانت‌ها و فرصت‌های نابرابر نباشد. فرصت برابر، نشانه عدالت اقتصادی و عدم وجود آن نشانه نبودن عدالت اقتصادی است. اینکه افرادی به خاطر وابستگی به گروه یا جناحی، از منافع اقتصادی برخوردار شوند خلاف عدالت اقتصاد است.

این کارشناس اقتصاد اسلامی یادآور شد: شاخص سوم این است که یک تکافل اجتماعی وجود داشته باشد؛ ثروتمندان جامعه باید حق نیازمندان را بدهند. امام کاظم(ع) حدیث بسیار زیبایی دارند که می‌‌فرمایند: خداوند هیچ‌گونه از انواع مال را به حال خود رها نکرده بلکه همه را تقسیم کرده و به هر صاحب حقی داده است. اگر میان مردم عدالت اجرا شود همه بی‌نیاز می‌شوند. همچنین فرمودند طعم عدل از عسل شیرین‌تر است و تنها، کسی می‌تواند آن را پیاده کند که آن را بداند. نتیجه این فرمایشات این است که اگر در جامعه‌ای دیدیم که نیازمند وجود دارد یعنی عدالت در آن جامعه عدالت وجود ندرد.

عضو کمیته پولی و مالی حوزه علمیه با اشاره به آثار اقتصادی اجرای عدل و قسط در جامعه، اظهار کرد: یکی از مهم‌ترین آثار عدالت، قوام و حیات جامعه، است و اینکه جامعه روز به روز پیشرفت بیشتری به خود خواهد دید. مردم نیز نشاط بیشتری خواهند داشت. وقتی عدالت اجرا شود دیگر مردم حس بدی نسبت به هم ندارند و همیاری و تعاون بیشتری خواهند داشت و به بالندگی جامعه نیز منجر خواهد شد، اما اگر وضعیت بر عکس این وجود داشته باشد منجر به افزایش بی‌عدالتی خواهد شد.

صفا در پایان گفت: یکی دیگر از آثار عدالت اقتصادی، پیشرفت جامعه است. عدالت باعث آبادانی جامعه می‌شود. اگر به دنبال الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت هستیم یکی از مواردی که باید دنبال کنیم این است که همین شاخصه‌های عدالت را در جامعه اجرا کنیم. خداوند به آن جامعه‌ای نظر می‌کند که عدالت در آن اجرا شود.