لذت پایدار منطبق با فطرت؛ انگیزه انسان از فعالیت اقتصادی بر مبنای نگاه قرآنی

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدکاظم رجایی‌رامشه، عضو هیئت علمی گروه اقتصاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، در گفت‌وگو با ایکنا، به بیان نکاتی درباره انگیزه فعالیت اقتصادی انسان از منظر قرآن کریم پرداخت و گفت: انگیزه انسان اقتصادی در اقتصاد سرمایه‌داری، ماکزیمم‌سازی مطلوبیت است. ریشه مطلوبیت به شخصی به نام جرمی بنتام برمی‌گردد که در کتاب «درآمدی بر اصول اخلاق و حقوق» بحث مطلوبیت‌گرایی را مطرح کرده و معتقد است که انگیزه همه فعالیت‌ها و رفتارها به مطلوبیت یعنی لذت بر می‌گردد.

بیشتر بخوانید:

• ابعاد فساد از منظر قرآن؛ انگیزشی، رفتاری و ساختاری
• دلایل و نتایج تأکید بر رزق حلال در قرآن کریم

حجت‌الاسلام رجایی افزود: وی می‌گوید هم چیز به تخت و تاج دو فرمانروا یعنی لذت و اَلَم مربوط است. وی فصل اول کتاب خود را به این موضوع اختصاص می‌دهد. کلاسیک‌هایی همانند جان استوارت میل و بعد از وی، نهائیون این موضوع را از جرمی بنتام وام می‌گیرند و وارد ادبیات اقتصادی می‌کنند و مبنای انگیزه انسان اقتصادی در نظام سرمایه‌داری همان چیزی است که اینها تبیین کردند.

گاهی اوقات شرایطی پیش می‎آید که عقل هم نمی‌تواند کمک کند چراکه برخی مفاهیم همانند سعادت انسان وجود دارند که بسیار متعالی هستند و عقل انسان هم توان درک آن را ندارد لذا وحی به کمک حس و عقل می شتابد

این کارشناس مسائل اقتصادی تصریح کرد: حال که انسان هر فکری می‌کند منشأ آن لذت و اَلَم است، منشأ رفتار اقتصادی انسان هم این دو موردی است که بیان شد لذا پشتوانه اقتصاد در اینجا فلاسفه اخلاق قرار می‌گیرد و آنچه آنها مطرح کرده‌اند، تئوریزه و وارد بدنه اقتصاد می‌شود. در واقع پشت صحنه تقاضا در نظام اقتصادی سرمایه‌داری، ماکزیمم‌سازی سود و لذت است.

فلسفه فعالیت اقتصادی در نظام سرمایه‎داری

عضو هیئت‎علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با اشاره به مفهوم لذت در نظام اقتصادی سرمایه‌داری، یادآور شد: در فضایی که آنها مطرح می‌کنند یعنی در شرایط منطبق با مبانی سکولاریسم، اومانیسم و لیبرالیسم، طبیعتاً منظور از سود، لذت و رنج مادی و حسی است و ریشه لذت‌گرایانه پیدا می‌کند که یک بحث مادی صِرف است اما فلاسفه اخلاق اسلامی هم بحث لذت و اَلَم را قبول دارند ولی معتقدند انسان مرکب از جسم و روح است و هویت اصلی وی را روح تشکیل می‌دهد و با از بین رفتن جسم، روح باقی می‌ماند و پایدار است. لذا باید به لذت به عنوان منشأ حرکت توجه کنیم اما لذتی که پایدار باشد نه لذت مادی و زودگذر.

این کارشناس اقتصاد اسلامی با اشاره به مفهوم لذت‎های کاذب در دین مبین اسلام، تصریح کرد: بر اساس دیدگاه اسلامی باید به لذت روح توجه کنیم. این لذت پایدار همانا لذت واقعی است؛ عمده لذت‌های دنیوی زودگذرند و وقتی به لذت‌های اخروی وصل می‌شوند تبدیل به لذت پایدار و با دوام خواهند شد. برخی از لذت‌ها نیز کاذب است، نه اینکه راستین باشد.

مراد از لذت کاذب چیست؟

وی ادامه داد: لذت کاذب همانند لذتی است که مثلاً یک شخص معتاد از نئشه شدن می‌برد. بسیاری از لذت‌های دنیوی این‌گونه است و دوام ندارد و به دنبال آن اَلَم وجود خواهد داشت. به همین دلیل آن را لذت کاذب می‌نامند. لذا طبق فلاسفه اخلاق اسلامی، لذت واقعی و متناسب با فطرت آن است که دقیقاً مطابق با شریعت باشد.

حجت‌الاسلام رجایی با اشاره به اهمیت بهره‎گیری از وحی برای حل مسائل بشری، اظهار کرد: گاهی اوقات هم حس، اشتباه و خطا می‌کند و لذت کاذب را واقعی تشخیص می‌دهد. در این موارد باید عقل به کمک انسان بیاید. گاهی اوقات شرایطی پیش می‎آید که عقل هم نمی‌تواند کمک کند، چراکه برخی مفاهیم همانند سعادت انسان وجود دارد که بسیار متعالی هستند و عقل انسان هم توان درک آن را ندارد. لذا وحی به کمک حس و عقل می‌شتابد.

انگیزه فعالیت اقتصادی انسان

این کارشناس اقتصاد اسلامی ادامه داد: در قرآن کریم آمده است: «كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ كُرْهٌ لَكُمْ وَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَعَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ؛ بر شما كارزار واجب شده، در حالى‌ كه براى شما ناگوار است و بسا چيزى را خوش نمى‌داريد و آن براى شما خوب است و بسا چيزى را دوست مى‌داريد و آن براى شما بد است و خدا مى‏‌داند و شما نمی‌دانید» (البقره/ 216). گاهی اوقات ممکن است برخی از چیزها را دوست داشته باشیم و لذت‌بخش باشد اما اَلَم‌آور است و برعکس ممکن است برخی چیزها را بد تشخیص دهیم، در حالی که ممکن است برای انسان بهترین چیزها باشد. لذا در این موارد نیازمند وحی هستیم تا برای تشخیص درست مسائل به ما کمک کند.

حجت‌الاسلام رجایی در پایان اظهار کرد: بنابراین از منظر قرآن کریم، انگیزه انسان اقتصادی از فعالیت به عنوان تولیدکننده یا مصرف‌کننده، لذت پایدار، و واقعی و مطابق با فطرت است و این کاملاً با آنچه اقتصاد سرمایه‌داری به عنوان لذت حسی و زودگذر معرفی می‌کند تفاوت دارد. از سوی دیگر معیار اسلام تطابق با شرع و فطرت است.