فانوس‌های رمضانیه؛ از فولکلوری مصری تا کالایی صادراتی

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، در مصر، روشن کردن فانوس در خانه، کوچه و محل کار، بخشی از سنت ماه مبارک رمضان است؛ این فانوس‌ها سمبل جشن است و سنتی که آغازش به بیش از هزار سال قبل برمی‌گردد.
ریشه‌های تاریخی فانوس رمضان در مصر
دکتر عبدالرحیم ریحان، کارشناس آثار باستانی مصر در گفت‌و‌گو با پایگاه خبری الربیع در این باره می‌گوید: فانوس در 15 ماه رمضان سال 362 هجری مطابق با 972 میلادی زمانی که «معز لدین‌الله» چهارمین خلیفه فاطمی شبانه به مرزهای قاهره رسید تا این شهر را مرکز حکومت خود قرار دهد، وارد آداب و رسوم مردم مصر شد.
ریحان در این باره توضیح می‌دهد: فانوس که تا پیش از دولت فاطمی تنها برای روشنایی در شب استفاده می‌شد، از آن به بعد به وسیله تفریحی تبدیل شد و کودکان فانوس به دست در کوچه‌ها و خیابان‌ها می‌گشتند و از مردم هدایایی چون شیرینی که فاطمی‌ها مبدع آن بودند، طلب می‌کردند.
داستان دیگری که در این باره مطرح می‌شود، آن است که در زمان «الحاکم بامر الله»، یکی از خلفای فاطمی، خروج زنان قاهره در شب ممنوع بود، اما در ماه رمضان به شرط آن که یک کودک به همراه فانوس همراه زنان و دختران باشد، آن‌ها اجازه داشتند از منزل خارج شوند تا رهگذران متوجه آن‌ها شوند و راه را برای ایشان باز کنند. بعد از آن دیگر کودکان به همراه داشتن فانوس با خود عادت کردند.
همچنین گفته می‌شود، ظهور فانوس به عنوان یکی از مظاهر ماه رمضان در ارتباط با «مسحراتی»(سحرخوان) است که سحرهای ماه رمضان مردم را برای سحر بیدار می‌کرد.
وی برای اعلام وقت سحر، فانوس را بر مناره مسجد جامع آویزان می‌کرد و کودکان با فانوس او را همراهی می‌کردند تا این که فانوس به ماه رمضان و بازی کودکان و سرودهای مشهور آن‌ها گره خورد.
به هر روی ریشه‌های تاریخی فانوس رمضان هرچه باشد، این فانوس به ویژه در مصر سمبل ماه مبارک است و هم اکنون نیز کودکان مصری پس از افطار با در دست گرفتن فانوس در خیابان‌ها به راه می‌افتند و آواز و ترانه می‌خوانند.
رقابت چینی‌ها با مردم مصر در تولید فانوس
فانوس‌ها در عصر کنونی اشکال جدیدی به خود گرفته است، به عنوان مثال چینی‌ها با مهارتی قابل توجه اقدام به ساخت فانوس‌هایی با اشکال و اندازه‌های مختلف کرده‌اند. اما از جمله معروف‌ترین فانوس‌های رمضانی باید از فانوس «أبو تریکة» و «المعلم» و فانوس «فوانیس» یاد کرد که به شکل عروسک یا شخصیت‌های محبوب بچه‌ها ساخته می‌شود، با این حال فانوس‌های پلاستیکی کوچک جایگاه ویژه‌ای دارند و به خاطر ارزان بودن و تنوع اشکال آن‌ها با استقبال گسترده‌ای توسط خریداران مصری مواجه است و اسباب بازی قابل حمل و مناسبی برای کودکان به‌شمار می‌آید، افزون بر اینکه این فانوس‌ها به شکل شخصیت‌های مشهور مصر نیز ساخته می‌شوند و این نشان می‌دهد که فانوس از جمله نمادهای رمضان در مصر است که بدون آن رمضان در این کشور معنا و مفهوم خود را نخواهد داشت.
با وجود این که فانوس‌ها تنها به ماه رمضان ارتباط دارند، اما ساخت آن‌ها موسمی نیست و در طول سال ادامه دارد؛ به‌گونه‌ای که اگر اتفاقی از منطقه الازهر تا باب الشعریه و الغوریه بگذری با دیدن کارگاه‌های ساخت و طراحی فانوس حال و هوای ماه رمضان را درک می‌کنی.
در طول زمان‌ها شکل فانوس‌های مصری تغییر پیدا کرده است. این فانوس‌ها در ابتدا یک صفحه از قلع بود که یک شمع روی آن روشن بود و اطراف آن با شیشه پوشانده شده بود اما کم کم شیشه‌های رنگین به کار رفت و روی آن نقش‌های مختلفی ظاهر شد و بعدها فانوس چوبی به وجود آمد تا این که امروز فانوس برقی نیز موجود است.
بعدها اين سنت از مصر به بيشتر كشورهاي عربي منتقل و به يكي از سنت‌هاي مرسوم ماه رمضان به‌ويژه در «دمشق»، «حلب»، «قدس» و «غزه» تبديل شد.
فانوس رمضان مهارت است نه صنعت
 عمو مجدی که 50 سال از عمر خود را در کارگاهی در اسکندریه برای ساخت فانوس صرف کرده است، در این باره می‌گوید: فانوس تنها یک صنعت نیست بلکه نوعی مهارت، ابداع و ذوق است.
وی تأکید می‌کند، برخلاف آنچه از یک فانوس آماده به نظر می‌رسد، ساخت آن راحت نیست بلکه دارای نکات هنری دقیقی است و نقوش اسلامی است که نتیجه کار متخصصین در تاریخ هنر اسلامی و یک اثر دستی تمام عیار است.    
مجدی توضیح می‌دهد: فانوس سنتی که از مس و صفحه‌های آهن ساخته شده دارای سه بخش گنبد، صندوق و کف است و مراحل ساخت آن با شکل دادن به صفحه‌های فلزی آغاز می‌شود. سپس روی آن نقش و نگار زده می‌شود و قطعات فانوس جمع شده و به هم لحیم می‌شوند و شیشه‌های آن و دیگر وسایل تزئینی نصب می‌گردند.

مجدی می‌گوید: همه فکر می‌کنند ما ساخت فانوس‌ها را یکی دو ماه پیش از فرارسیدن ماه رمضان آغاز می‌کنیم در صورتی که ما کار خود را بلافاصله بعد از عید قربان آغاز می‌کنیم زیرا ساخت یک فانوس با توجه به اندازه و نقش و نگارش بین سه روز تا دو هفته طول می‌کشد.
وی در مورد انواع فانوس‌های سنتی تصریح می‌کند: فانوس‌های سنتی اسم‌هایی دارند؛ مانند العفریت که به عفریت اسماعیل یاسین نسبت دارد و تاج‌الملک، و الشمامه که طراحی آن شبیه تاج است و یا فانوس پنج ضلعی و فانوس طبلة العالمة.
او تأکید می‌کند: ما با بهره‌گیری از تکنولوژی در فانوس‌ها به‌گونه‌ای که بر روی هویت و فرهنگ آن تاثیر بگذارد، مخالف هستیم و نمی‌خواهیم فانوس‌هایمان به فانوس‌های بی‌روح و بی‌هویت چینی که تنها یک اسباب‌بازی کارتونی است، تبدیل شود.
بازار صادرات فانوس
عمو مجدی در این باره اشاره می‌کند: بعد از یک دوره که فانوس‌های چینی بازارها را اشغال کرده بود، فانوس مصری دوباره توانست جایگاه خود را به دست آورد و اکنون نه تنها ما بازار مصر را در دست داریم، بلکه فانوس‌هایمان را به دیگر کشورهای عربی و حتی ایتالیا، یونان، اندونزی بر اساس تقاضای اقلیت‌های مسلمان صادر می‌کنیم.
دکتر ناجی عباس، پژوهشگر میراث اسلامی در دانشگاه دمنهور نیز با اشاره به این که فانوس یک ابداع مصری بوده که از مصر به دیگر کشورهای اسلامی منتقل شده است، می‌گوید: با منع واردات فانوس‌های چینی، سازندگان جوان فانوس‌های قدیمی را تغییر دادند و آن را با شکل‌ها و مواد تزئینی جدید مانند سنگ مرمر و شیشه‌های رنگی و یا فانوس‌های موزیکال ارائه دادند.