نزول معراجی؛ عالی‌ترین مرتبه نزول قرآن
چهار نوع نزول برای قرآن نسبت به رسول اکرم(ص) مطرح است؛ نزول رسالی در مبعث و ۲۷ ماه رجب، نزول انزالی در لیلةالقدر و ۲۳ ماه رمضان، نزول تنزیلی در طول ۲۳ سال رسالت ایشان و نزول معراجی در سال دوازدهم بعثت در لیلةالمعراج، به‌طوری که عالی‌ترین مرتبه آنها نزول معراجی با بساطت محض بوده است.
همزمان با بیست‌وهفتمین روز از ماه مبارک رمضان، خبرنگار ایکنا از اصفهان گفت‌وگویی با علی‌اکبر توحیدیان، دکترای علوم قرآن و حدیث و پژوهشگر قرآن انجام داده است. پیش از این در شمارگان اول و دوم این گفتوگو با عناوین «شب قدر واحد است» و «معانی واژه شهر در سوره قدر» به موضوعاتی نظیر دلیل تأکید بر سومین شب قدر، توجه به موضوع زمان، تکرار شب قدر در هر سال، ظرف نزول قرآن و معانی واژه «شهر» در سوره قدر پرداخته شد. در اینجا، ادامه این گفتوگو را می‌خوانید:
ایکنا ـ درباره مهم‌ترین موضوع شب قدر که نزول و به‌ویژه نزول قرآن است، صحبت کردیم. نظریاتی راجع به نزول دفعی و تدریجی قرآن وجود دارد. آیا این نظریات قابل جمع است؟
از جمله نظرات خاص و جالب توجه دیگری که از سوی صاحبنظران و علمای علوم قرآنی در بحث نزول قرآن مطرح شده، نظر حضرت آیت‌الله جوادی آملی(حفظه الله) است که آن را برای مزید اطلاع مخاطبان ارجمند به‌طور مختصر بیان می‌کنیم. ایشان می‌فرماید: «قرآن کریم دارای سه مرتبه است؛ عالی، متوسط و نازل. مرتبه عالی، همان ام‌الکتاب و کتاب مکنون در مقام لدن، نزد ذات اقدس الهی است: «وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ؛ و آن بلندمرتبه و حكمتآميز است و در امالكتاب نزد ماست.» (زخرف/ ۴) مرتبه متوسط آن است که در دست فرشتگان مقرب قرار دارد و مرتبه نازل، همان عین قرآنی است که لازمه‌اش الفاظ و مفاهیم بوده، به‌صورت عربی مبین تنزل یافته: «وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ؛ سوگند به كتاب روشنگر كه ما آن را قرآنی فصيح و عربی قرار داديم تا شما آن را درک كنيد.» (زخرف/ ۲ و ۳) و جامعه انسانی در خدمت آن است.»
«این مرتبه نازله به‌صورت تفصیلی و طی سالیانی نازل شده و این همان نزول تدریجی است. رسول اکرم(ص) این مرتبه را با سمع و بصر گرفته‌اند. مرتبه متوسط را ایشان در مرتبه متوسط قلبشان در شب قدر دریافت کرده‌اند. این مرتبه متوسط و بین مرتبه عالی و مرتبه نازل است. در مرتبه عالی، قرآن به‌صورت بسیط و محض نازل شده؛ ولی در مرتبه متوسط، حالتی بین بسیط و تفصیلی بوده است. با این توضیح، انزال دفعی و تفصیلی در شب قدر قابل جمع می‌شود.» (انزال دفعی را از فعل «اَنْزَلْنٰا» در سوره‌های قدر و دخان و تفصیل را از «فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ» در سوره دخان آیه ۴ می‌فهمیم.)
ایشان در ادامه می‌فرماید: «رسول اکرم(ص) در مرتبه عالیه، قرآن را با مرتبه عالیه قلب دریافت کرده‌اند. مرتبه عالی در مقام لدن، حقیقتی محض و بسیط است که فقط در شب معراج و بدون واسطه فرشتگان و به‌صورت مستقیم رخ داده است.» با احتساب نظریه جدید حضرت آیت‌الله جوادی آملی(دامة توفیقاته) در خصوص انواع نزول می‌توان گفت که چهار نوع نزول برای قرآن نسبت به رسول اکرم(ص) مطرح است؛ نزول رسالی در مبعث و ۲۷ ماه رجب، نزول انزالی در لیلةالقدر و ۲۳ ماه رمضان، نزول تنزیلی در طول ۲۳ سال رسالت ایشان و نزول معراجی در سال دوازدهم بعثت در لیلةالمعراج.
به‌طوری که عالی‌ترین مرتبه آنها، نزول معراجی با بساطت محض بوده و بعد نزول دفعی در لیلةالقدر با بساطت متوسط همراه با تفصیل، سپس نزول تنزیلی تدریجی در مرتبه نازل با تفصیل کامل و در مرتبه نازل‌تر با تفصیل ناقص و تدریجی و با هدف اعلام رسالت بوده است.
نزول‌های معراجی و لیلةالقدری، نزول روح ملکوتی و حقیقت بسیط قرآن بر قلب مبارک ختمی مرتبت(ص) و نزول‌های رسالی و تنزیلی بر سمع، بصر و لسان مبارک ایشان بوده که بر مردمان خوانده‌اند و کاتبان کتابت کرده‌اند؛ ولی آنچه بر قلب ایشان نازل شده، کسی از مردم نشنیده است. البته بنابر شواهدی می‌توان گفت بر نزدیکان صاحب سرّشان، امیرالمؤمنین، فاطمه زهرا، خدیجه کبری و حسنین(سلام الله علیهم اجمعین) برحسب ظرفیتشان خوانده‌اند.
ایکنا ـ امام خمینی(ره) در تفسیر سوره حمد می‌فرماید: «قرآن مراتب دارد؛ هفت بطن یا هفتاد بطن از برای قرآن است. از این بطون تنزل کرده تا رسیده به جایی که با ما می‌خواهد صحبت کند.» درباره این سخنان بیشتر توضیح دهید.
پیش از اینکه به توضیح درباره این سخن و چند کلام از امام(ره) بپردازیم، اشاره‌ای به اسرارآمیز بودن بعضی از اعداد می‌کنیم؛ یکی از آنها عدد هفت و مضارب آن چون ۱۴ و ۷٠ است. عدد هفت گاهی به معنای عددی آن و اغلب به معنای کثرت است. این عدد به‌مثابه عدد کامل و زنده و نشانگر کمال، جمال و جلال در ادیان، اقوام، فرهنگ‌ها، افسانه‌ها، حماسه‌ها، علوم، هنر، عرفان، نجوم، عبادات، مناسک و همچنین در طبیعت، آفرینش و هفت‌گانه‌های بی‌شمار دیگر و نیز در قرآن، جایگاه شگفت‌انگیز و معناداری دارد که درباره‌اش کتاب‌ها و مقاله‌های متعددی نوشته شده و تأمل برانگیز است.
چون بحث ما قرآنی است، شما را به تفکر عمیق درباره موارد استعمال عدد هفت در قرآن دعوت می‌کنم؛ هفت آسمان، هفت زمین، هفت دریا، سبع شداد، سبع عجاف، سبع طرائق، سبعه ابواب، سبعاََ من المثانی، سبع لیال، سبع سنین، سبع بقرات، سبع سنابل، سبع سنبلات و همچنین مباحث جانبی مرتبط با قرآن چون حدیث سبعه احرف، هفت سلام در قرآن، هفت آیه در فاتحةالکتاب، قرائات و قرّای سبعه و هفت مقام موسیقی در قرائت قرآن و در عباداتی نظیر نماز و حج، هفت تکبیر، هفت عضو بر زمین در حال سجده، هفت دور طواف، هفت سعی صفا و مروه و اینک هفت مرتبه نزول قرآن به روایت حضرت امام(ره) که در پرسش به آن اشاره شد.
ایشان همچنین می‌فرماید: «قرآن، سِرّ است... سِرِّ سِرّ، سِرِّ مستسرِّ به سرّ و سِرِّ مقنع به سِرّ است. باید تنزل کند و پایین بیاید تا اینکه به این مراتب نازله برسد. حتی وقتی به قلب رسول‌الله(ص) وارد می‌شد، باز تنزل بود. یک تنزل کرده بود تا به قلب وارد شود، بعد هم از آنجا دوباره باید نازل شود تا به آنجایی که دیگران هم بفهمند، برسد.» (تفسیر سوره حمد، ص ۱۶۲) «خدای تبارک و تعالی به‌واسطه سعه رحمت بر بندگان، این کتاب شریف را از مقام قرب و قدس خود نازل فرموده و برحسب تناسب عوالم، تنزل داده تا به این عالم ظلمانی و سجن طبیعت رسیده و به کسوت الفاظ و صورت حروف درآمده است.» (آداب‌الصلوة، ص ۱۸۴)
«قرآن نازله‌ای است که پس از عبور از حجاب‌های نور وارد شده است.» (صحیفه امام، ج ۱۸، ص ۴۹۸) «ماه رمضان مبارک است؛ برای اینکه نزول وحی در آن انجام شده یا به عبارت دیگر، معنویت رسول خدا(ص) وحی را نازل کرده است.» (صحیفه امام، ج ۲۰، ص ۲۴۸) «در ماه مبارک رمضان، قضیه‌ای اتفاق افتاد که ابعاد آن قضیه و ماهیت آن برای امثال ما در ابهام الی‌الابد مانده و آن نزول قرآن است.» (صحیفه امام، ج ۱۷، ص ۴۸۹)
«قرآن سرّی است بین حق و ولی اعظم که رسول خداست. به تبع او نازل می‌شود تا به اینجا می‌رسد که به‌صورت حرف و کتاب درمی‌آید. شاید لیلةالقدر به این دلیل صاحب قدر شده که شب وصل نبیّ ختمی و لیله وصول عاشق حقیقی به محبوب خود است. در نظر «وحدت»، عالم، شب قدر و قیامت، روز است. بیش از یک شب و روز نیست که آن تمام‌دار تحقق لیلةالقدر محمدی و یوم‌القیامة احمدی است و کسی که متحقق به این حقیقت بشود، همیشه در لیلةالقدر و یوم‌القیامة است و این دو با هم جمع شود.» (پرتال امام خمینی(ره))
ایکنا ـ در پایان مباحث مطرح‌شده با موضوعات گوناگونی که در طول ماه مبارک رمضان داشتیم، ضمن سپاسگزاری از زمانی که به خبرگزاری ایکنا اختصاص دادید و ما را همراهی کردید، اگر مطلب یا سخن ناگفته‌ای باقی است، به گوش جان می‌شنویم.
سخن پایانی من، اشاره‌ای به نکته جالب و خاص در بیانات حضرت امام(ره) باشد که نزول قرآن بر قلب پیامبر(ص)، نوعی صعود روحی برای اوست. نزول و صعود هر دو با هم اتفاق افتاده‌اند؛ یعنی پیامبر(ص) قبل از تنزل به عالم وحی جبرائیلی، ابتدا با عروج روحانی در قوس صعودی به اتصال عالم غیب درمی‌آید و آن‌گاه در عالم فرشتگان، قرآن بر قلب مبارکش نازل می‌شود.
مباحث قرآنی ماه رمضان امسال را با کلام حضرت امام(ره) به پایان بردیم تا به‌مثابه ختامه مسک باشد. خداوند بزرگ را شاکریم که با وجود مشغله‌های فراوان، امسال توفیق یافتیم تا موضوع «حیات قرآن از ازل تا ابد» را به‌صورت بسیار مختصر و فشرده تبیین کنیم. چنانچه حیاتی باشد و توفیقی حاصل شود، جا دارد که در آینده به شرح دیدگاه امام خمینی(ره) درباره قرآن عزیز بپردازیم.
می‌خواهم نکته‌ای را با تأسف عرض کنم و آن اینکه جایگاه سیاسی، اجتماعی و انقلابی حضرت امام(ره) حجابی برای جایگاه رفیع علمی، عرفانی و قرآنی آن عزیز سفرکرده است. البته تلاش‌هایی هم در این زمینه‌ها صورت گرفته؛ ولی بسیار کم و ناقص و در مجامع خاصی بوده و به هیچ وجه جنبه عمومی نداشته است، به‌طوری که بنده در جلسه‌ای که اکثراََ با مباحث قرآنی هم آشنا بودند، وقتی گوشه‌ای بسیار محدود از آن را برای جمع گفتم، با شگفتی آنها مواجه شدم که مگر امام(ره) این کلمات را هم دارد؟
زهراسادات محمدی
انتهای پیام
