تمدن، محصول یک جریان هم‌افزای جمعی است

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، فهیمه فرهمندپور، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و رئیس شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده شورای عالی انقلاب فرهنگی، در بیست و یکمین پیش‌نشست ملی با محوریت زن و خانواده؛ عدالت، زن و خانواده در تعالیم تمدنی امام رضا(ع) که با مشارکت دفتر خواهران حوزه علمیه خراسان و مرکز امور بانوان و خانواده آستان قدس رضوی امروز ۲۳ دی‌ماه در تالار شیخ طبرسی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدی رضوی برگزار شد، به موضوع «الزامات و اقتضائات نگاه تمدنی به عدالت در مسائل زنان و خانواده با تأکید بر تعالیم رضوی» پرداخت و اظهار کرد: جریان‌های تمدنی چند ویژگی دارند که سه مورد آن اساس یک جریان تمدنی را شکل می‌دهد. نخست آنکه جریان تمدنی، تحقق و تکون تدریجی دارد. نه فرآیند تمدن‌سازی با سرعت و یک شبه شکل می‌گیرد و نه فرآیند تمدن‌ستیزی. چنانکه حمله مغول که نابودکننده و وحشتناک بود، نتوانست تمدن اسلامی را نابود کند. بنابراین ساخت و تخریب تمدن چه در وجه ایجابی و مثبت و جه در وجه منفی و سلبی، امری تدریجی است.    

وی بیان کرد: هر تمدن بر یک دال مرکزی استوار است و یک محور گفتمانی دارد و در مقایسه دو یا چند تمدن، مهم‌ترین وجه مقایسه، همین دال مرکزی یا محور گفتمانی است. چنانکه تمدن غربی مبتنی بر گفتمان سود و لذت است. علاوه بر آن موضوع تحصیل یک جریان تمدنی از مسیر هم‌افزایی جمعی اهمیت دارد. تمدن، اصولاً محصول جمعی است، یعنی یک انسان یا گروه نمی‌توانند تمدن بسازند و تمدن، محصول یک جریان هم‌افزای جمعی و بهره‌برداری از همه ظرفیت‌ها، به‌ویژه ظرفیت منابع است. بنابراین در یک جریان تمدنی اگر از هر ظرفیتی غفلت شود، خسارت‌بار است.

فرهمندپور با قرائت آیه 32 سوره «مائده» «... وَ مَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا…، هرکس انسانی را از مرگ برهاند و زنده بدارد، گویی همه انسان‌ها را زنده داشته است...» یادآور شد: در یک تبیین ناقص بر اهمیت نجات فردی تأکید می‌شود، یکی از نقص‌های تبیین‌های دینی ما به این دلیل است که در طول تاریخ دانشمندان و علمای ما متناسب با اقتضائات روز همواره به تبیین‌های فردی روی آوردند. در حالی که باید دین را در یک نگاه تمدنی و تبیین جمعی فهمید.

وی ادامه داد: براساس این آیه اگر از ظرفیت یک انسان محروم شوید، کل ظرفیت حیات بشری و تمدنی که مدنظر خداوند است، آن فرصت، از دست رفته است و چون تحول تدریجی است و از مسیر هم‌افزایی جمعی و بهره‌برداری از ظرفیت منابع انسانی باید تحصیل شود، دال گفتمانی باید قدرت تولید هم‌افزایی جمعی را داشته باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران افزود: در مطالعات دینی به شدت فقدان نگاه تمدنی داریم. چنانکه حدیث «الملک یبقی مع الکفر و لایبقی مع الظلم حکومت با کفر باقی می‌ماند ولی با ظلم هرگز» را تاکنون تبیین‌های فردی کردیم و اگر بخواهیم تمدنی به موضوع نگاه کنیم، ایمان و عدالت دال گفتمانی است، اما کدام یک از این دو قدرت هم‌افزا کردن همه منابع انسانی را دارند؟ پاسخ عدالت است. عدالت، قدرت هم افزایی بیشتری دارد و لذا اگر حکومتی، ایمان نداشته باشد، اما عدالت داشته باشد، با کفر می‌تواند  هم افزایی ایجاد کند، در حالی که با ظلم نمی‌تواند.

وی به تعریف اجمالی از تمدن پرداخت و گفت: تمدن، محصول تدریجی فعال شدن همه ظرفیت‌های جمعی بر محور یک دال گفتمانی مشترک است و به همین دلیل آن دال گفتمانی مشترک، باید قدرت ظرفیت‌سازی داشته باشد و عدالت این قدرت را دارد که ایجاد هم‌افزایی کند.

رئیس شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره وضعیت بی‌خانمان‌ها در امریکا و در شهره بودن این کشور به سرزمین فرصت‌ها اظهار کرد: این موضوع بدان معنا است که آن‌ها موفق به ادراک‌سازی عدالت شدند، حتی وقتی واقعاً عدالت وجود ندارد.

وی موفقیت کشورمان در کاهش شکاف‌های اقتصادی در مقایسه با دوره پهلوی را یادآور شد و بیان کرد: اما چون موفق به ادراک‌سازی نشده‌ایم، کشور ما به سرزمین فرصت‌ها معروف نیست، در حالی بیشترین تعداد تحصیل‌کردگان دانشگاهی را داریم و برترین رتبه‌های کنکور از دورافتاده‌ترین روستاهای کشور هستند. بنابراین عدالت یا ادراک‌سازی مبتنی بر توفیق عدالت می‌تواند دال گفتمانی شود، زیرا می‌تواند ظرفیت‌های جمعی را ایجاد کند.  

تحقق تمدن متعالی انسانی الهی غایت نهایی است

فرهمندپور درباره اختصاصات نگاه اسلام در تمدن‌سازی بیان کرد: نخست آنکه «غایت نهایی» آموزه‌های اسلام، تعالی فرد نیست، بلکه تحقق تمدن متعالی انسانی الهی است، یعنی اساساً روز اول اسلام، تمدن اسلامی را به عنوان «غایت نهایی» نشانه گرفته است. نگاه به احکام و آرمان‌های جمعی اسلام با این رویکرد باید دیده شود.

وی یادآور شد: در حدیثی از امام رضا(ع) داریم که «رحِمَ اَللَّهُ عَبْداً أَحْيَا أَمْرَنَا قُلْتُ كَيْفَ يُحْيِي أَمْرَكُمْ قَالَ يَتَعَلَّمُ عُلُومَنَا وَ يُعَلِّمُهَا اَلنَّاسَ فَإِنَّ اَلنَّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحَاسِنَ كَلاَمِنَا لاَتَّبَعُونَا اَلْحَدِيثَ خداوند، رحمت کند آن بنده‌ای را که امر ما را زنده کند! گفتم: چگونه امر شما را زنده کند؟ فرمود: علوم ما را فراگیرد و به مردم بیاموزد، که اگر مردم زیبایی‌های گفتار ما را می‌دانستند، از ما پیروی می‌کردند». در اینجا صحبت از یک نظام جمعی است. در موضوع مهدویت نگاه به حکومت منجی حضرت مهدی(عج)، کاملاً یک نگاه تمدنی است. این شخصیت، محور یک جریان تمدنی است.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با ارائه مثال‌هایی از روایات امام رضا (ع) بیان کرد: بسیاری از توصیه‌ها ناظر به اثر و خودسازی فردی نیست، بلکه کمک به یک مسئله بیرونی و موضوع خارجی است. متاسفانه نگاه‌مان به احکام و تبیین‌مان از آموزه‌های دینی، فردی است.

وی اظهار کرد: نکته دیگر آنکه تمامی ابعاد تمایزات تکوینی و تشریعی در دامنه طراحی کلان تمدنی قابل فهم است. حداکثر تبیین ما در موضوعاتی همچون امتحان، ابتلا و... باقی مانده است، اما اگر آفرینش را مجموعه‌ای از اجزای متفاوت بدانیم تا یک دستگاه تولید کند، بدون اینکه به ارزش‌گذاری اجزای آن اقدام کنیم، به نگاه تمدنی نزدیک می‌شویم. بنابراین برخی تبعیضات و مجموعه تمایزات در نهایت باید برای ما نگاه تمدنی تولید کند و چقدر بیراهه می‌رویم وقتی تمام تلاش‌مان را صرف این می‌کنیم که به صورت فردی این موارد را توضیح دهیم.

فرهمندپور بیان کرد: واحد تمدن‌سازی در اسلام فرد نیست، خانواده است و این ویژگی، بی‌نظیر است. به همین دلیل در روایتی داریم که «السَّعيدُ مَن سَعِدَ في بَطنِ اُمِّهِ، وَالشَّقِيُّ مَن شَقِيَ في بَطنِ اُمِّهِ.خوش بخت، كسى است كه در رَحِم مادرش خوش بخت شده است و بدبخت، كسى است كه در رَحِم مادرش بدبخت شده است». اگر نسبت خانواده با دین‌داری در تشکیل، تقویت، تعالی و هدفگذاری ازدواج را بررسی کنیم، خواهیم دید که رفع نیازهای فردی در تشکیل خانواده کم‌ترین اتفاق است و با تشکیل خانواده در حقیقت یک واحد تمدن‌ساز به بقیه واحدهای تمدن‌ساز اضافه می‌شود.

وی با اشاره به حدیث  «لا رَهْبانِیَّةَ فِى الإِسلامِ در اسلام رهبانیت وجود ندارد» افزود: اینکه پیامبر فرمودند: «... إِنَّمَا رَهْبَانِیَّةُ أُمَّتِی الْجِهَادَ فِی سَبِیلِ الله ... رهبانیت امت من جهاد در راه خدا است» زیرا در رهبانیت تمدن‌سازی نیست و خلل به جریان تمدن‌سازی اسلام وارد می‌شود، اما در جهاد این خصلت تمدن‌سازی وجود دارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران گفت: عدالت در اسلام در ادبیات نظری حائز وجه گفتمانی است و در بستر عینی پشتوانه تحقق آن هم‌افزایی جمعی است. بنابراین عدالت در هر دو وجه ممیزه تمدن‌ها تعیین‌کننده است. اینکه در روایات برای انجام تکالیف خانوادگی از تعبیر جهاد استفاده شده است، در نگاه تمدنی برای زن در خانواده راهبری یک سنگر تمدن‌ساز و برای مردی که تأمین معاش خانواده را بر عهده دارد، پیش بردن یک جریان تمدنی ترسیم شده است. بنابراین باید دقت کنیم واژه جهاد در حد یک فعالیت دشوار فردی فروکاسته نشود.

وی در توضیح عدالت در خانواده با نگاه تمدنی اظهار کرد: اگر موفق شویم فهم‌ فردی مان را از تمایزات خاص زن و مرد به سمت فهم درست تمدنی ببریم، از سوگیرهای شخصی فارغ شویم و با این تمایزات درست مواجه شویم، خواهیم دید چقدر تقابل مصنوعی با این تمایزات طبیعی خطرناک است. مردواره شدن زنان و دور ماندن از جامعه با شکل‌گیری دوگانه خانواده و جامعه از آن جمله است. چگونه می‌توان مسئولیت تربیت نسلی را که قرار است حلال مسائل جامعه باشد، به زنی سپرد که خودش از جامعه خبر ندارد. چنین چیزی ممکن نیست.

فرهمندپور گفت: نه تنها در فقه، بلکه در کلام نیز باید از تبیین‌های فردی عبور کنیم، اگر فقها و متکلمین ما به اقتضای شرایط تاریخی نگزیر و محدود به ظرف تبیین‌های فردی بودند، اکنون دیگر ناگزیر نیستیم و باید کلام و فقه ما به سمت نگاه تمدنی برود و اگر این اتفاق نیفتد، قدرت پاسخگویی به بسیاری از شبهات را نخواهیم داشت.