زنگ حیدری؛ تمثیلی از هم‌نوایی هستی در عزای شهدای کربلا + فیلم

«زنگ حیدری»، از نمادهای اعلام عزای محرم است که همزمان با رؤیت هلال محرم نواخته می‌شود. البته این زنگ را هنگام اوج عزا و نوحه در شب عاشورا، شب شام غریبان، شب ششم امام حسین(ع) و نیز شب‌های احیای ماه مبارک رمضان نیز می‌نواخته‌اند.

زنگ حیدری که از سنت «قلندری» و «پهلوانی» به جا مانده، در اشکال و ابعاد مختلف بر بسیاری از آلات عزاداری از جمله «عَلَم»، «علمات»، «نخل»، «طوق»، «جرتیه»، «کتل» و... آویخته می‌شده است. شاطران، عیاران و قلندران نیز این زنگ را بر بازوی خود آویزان می‌کردند.

زنگ حیدری، زنگ بزرگ مدور فولادی، شبیه به زنگ زورخانه و منقش به کتیبه وقف عزاداری است. آیات و احادیث نقش بسته بر روی بعضی از زنگ‌ها سبب تقدس آنهاست. صدای ناله‌گون زنگ و طرف خطاب قرار دادن آن از سوی نوحه‌خوان را می‌توان تمثیلی از نوحه‌گری و هم‌نوایی تمام اجزای طبیعت در غم مظلومان و به‌ناحق‌کشته‌شدگان دانست.

در آیین زنگ حیدری در مرکز «هیئت حسینی نوش‌آباد»، زنگ را میان دو تیرک منبر می‌آویختند، سپس نقیب سقاخوانان، «سیدمسلم سادات‌الحسینی» با خواندن اشعاری سوزناک درباره واقعه کربلا خطاب به زنگ و نواختن آن، او را به ناله و اعلام ایام عزا فرامی‌خواند و جمعیت محزون می‌شد‌ند؛ بدین‌گونه عزاداری محرم با نوحه زنگ حیدری شور مضاعفی می‌یافت. این سنت دیرینه، چند سالی است که احیا شده و در آستانه محرم در این هیئت اجرا می‌شود.

ابیاتی از این نوحه گوش‌نواز و سوزناک که غالباً در دستگاه دشتی خوانده می‌شود:

ای زنگ ناله کن که ماه عزا رسید

ایام سوگواری آل‌ عبا رسید

ای زنگ ناله کن به نوا بر دل حسین

بر دشت نینوا به دو صد ابتلا رسید

_________

ای زنگ با نوا به دل من بده جواب

پشت فلک‌ به لرزه درآور از این خطاب

بر گو‌ گناه اصغر بی‌شیر شه چه بود

کز نوک تیر حرمله، دادی بر او جواب

_________

ای زنگ ناله کن که دل شیعه آب شد

ارکان عیش و شادی و عشرت خراب

ای زنگ ناله کن که ز داغ دل حسین

قلب محب آل پیغمبر کباب شد

محمد خداداد، پژوهشگر آیینی و فرهنگ عامه