صنایع دستی خراسان در مسیر فراموشی

صنایع دستی‌ هر کشور یکی از شناسه‌های مهم در معرفی هویت، فرهنگ، تاریخ و تمدن آن است. با توجه به جایگاه ایران در صنایع دستی جهان، می‌توان از این جایگاه در جهت معرفی هر چه بیشتر فرهنگ و تمدن ایرانی در جهان استفاده کرد. خراسان‌رضوی یکی از استان‌هایی است که از تنوع و تعدد فراوان در صنایع دستی برخوردار بوده که البته برخی از این صنایع در مسیر فراموشی قرار گرفته و برخی نیز همچنان رونق خود را حفظ کرده است. در این گزارش به سه مورد از صنایع دستی استان پرداخته شده است.

کلثوم اندی، کارآفرین و معین اقتصادی در عرصه فرت‌بافی در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان‌رضوی  بیان کرد: فرت‌بافی یکی از صنایع دستی است که هم در کاشان، یزد، اصفهان و خراسان بزرگ تولید و استفاده می‌شود، اما قدمت این هنر در خراسان رضوی به بیش از 150 سال می‌رسد.

اندی ادامه داد: همانگونه که گفتم پیشینه این صنایع دستی به 150سال گذشته و حتی بیشتر از آن باز می‌گردد و با توجه به اینکه در آن زمان مانند امروز دستگاه‌های پیشرفته‌ای وجود نداشته، مردم با دستگاه‌های پنبه‌ریسی ساده‌ای که وجود داشته است پنبه‌های خود را تبدیل به نخ و از این نخ‌ها برای دوخت لباس و غیره استفاده می‌کردند.

وی بیان کرد: این کار ادامه داشت تا اینکه دستگاه‌های ماشینی ساخته شد و با استفاده از این دستگاه‌ها، این پارچه‌ها را تولید کردند و از گذشته تا به امروز نیز از این صنایع دستی به عنوان فرت‌بافی یاد می‌شود و کاربردهایی چون پارچه، روسری، شال، حوله، لباس نوزاد، جاجیم، پادر، باند بیمارستانی و غیره را دارد.

این کارآفرین اظهار کرد: البته که محصولات این غرفه توسط خانواده‌های آسیب‌دیده اعم از زندانیان، خانواده‌های تحت پوشش بهزیستی و کمیته تولید می‌شود و درآمد حاصل از فروش این محصولات نیز به این افراد داده خواهد شد.

اندی بیان کرد: در حال حاضر بالغ بر 2000 کارگاه در استان وجود دارد که در این کارگاه‌ها تعداد زیادی مشغول به کار هستند، به گونه‌ای که تنها در یکی از روستاهای تربت جام 1700 دستگاه فرت‌بافی وجود دارد که افراد زیادی نیز در این روستا مشغول فرت‌بافی هستند.

کسب روزی حلال از دل کوه

از دیگر صنایع دستی رایج در خراسان‌رضوی هنر گوهرتراشی است که اهم آن در شهرستان نیشابور و به صورت ویژه فیروزه‌تراشی است. این هنر که در حال حاضر طرفداران زیادی دارد به صورت‌های مختلف عرضه و در اختیار مخاطبانش قرار می‌گیرد. 

فاطمه جعفری، کارآفرین حوزه  گوهرتراشی از شهرستان تربت جام در ادامه افزود: سنگ‌های موجود در صنعت گوهرتراشی از کوه‌های اطراف تربت جام  و بر اساس شناخت از سنگ‌ها که وجود دارد یک رگه پیدا، سپس استخراج و از سنگ‌های عقیق استخراج شده در ساخت انواع زیورآلات، اشیاء زینتی و تندیس‌های عقیق استفاده می‌شود.

وی در خصوص تاریخچه این هنر در تربت جام بیان کرد: من اصالتاً تربت جامی نیستم و این شغل و حرفه خانوادگی‌ام است، اما از زمانی که در تربت جام ساکن شدم با تحقیقی که در خصوص کوه‌های اطراف داشتم متوجه آن شدم که کوه‌های اطراف تربت جام غنی از سنگ‌هایی چون عقیق، کوارتز وآمیتیس و جاسپر است، لذا به این حرفه و پیشه خانوادگی مشغول شدم و در واقع اولین کارآفرین در حوزه این هنر هستم که هشت سال در این خصوص سابقه دارم.

جعفری ابراز کرد: با کشف این نعمت از دل کوه نیز برای تعداد زیادی اشتغال‌زایی شده و در حال حاضر مربی آموزشی در این حوزه هستم.

وی در خصوص نحوه شناخت سنگ‌ها افزود: با توجه به اینکه نحوه شناخت سنگ‌ها با کسب تجربه است، لذا وقتی با چشم آشنا شود در طبیعت به سادگی قابل کشف است.

این کارآفرین حوزه گوهرتراشی ادامه داد: برای تشخیص اصل بودن سنگ عقیق یکی از متداولترین روش‌ها این است که ببینیم آیا نور را از خود عبور می‌دهد یا خیر و دومین روش این است که سنگ‌های ساخت بشر یک‌دست، اما سنگ‌های طبیعی یکدست نیستند.

جعفری در خصوص استقبال مردم از این هنر گفت: از قدیم مردم، عقیق یمن و یشم که تک رنگ و بدون رگه بود را می‌شناختند و به سراغ آن می‌رفتند، اما در حال حاضر مردم از همه نوع سنگ استقبال کرده و زیبایی طبیعی آن را می‌بینند.

در ادامه فاطمه محمدی، کارآفرین و هنرمند فعال در عرصه چرم‌دوزی در خصوص این صنعت بیان کرد: چرم‌دوزی یا سراجی یکی از انواع صنایع دستی ایران است که از دیرباز در مناطق مختلف کشور رونق داشته و تامین‌کننده نیازهای مختلف مردم بوده است. امروزه در چرم‌سازی صنعتگران پس از دباغی پوست به ساخت انواع کیف‌های چرم مردانه و ‌زنانه، کمربند، کفش‌های چرم، و غیره می‌پردازند. در این هنر چرم ماده اصلی برای تولید محصولات است که از مهمترین برندهای محصولات چرم ایرانی می‌توان به چرم مشهد اشاره کرد.

وی در خصوص تاریخچه این صنعت در ایران ابراز کرد: تاریخ دقیقی از پیدایش صنعت چرم در ایران وجود ندارد، اما با استناد بر تحقیقات و مطالعات باستان‌شناسی می‌توان چنین گفت که از 1500 سال پیش از میلاد ایرانیان از پوست و چرم به عنوان پوشش استفاده می‌کردند. در آن دوران بیشتر برای زین اسب، زره جنگی و مواردی از این حیث که نیازمند استحکام بیشتری بوده این ماده مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

محمدی افزود: چرم‌دوزی یا سراجی یکی از انواع صنایع دستی ایران است که از دیرباز در مناطق مختلف کشور رونق داشته و تامین‌کننده نیازهای مختلف مردم بوده است. امروزه در چرم‌سازی صنعتگر پس از دباغی پوست به ساخت انواع کیف‌های چرم مردانه و زنانه، کمربند، کفش‌های چرم، و غیره می‌پردازد. در این هنر چرم ماده اصلی برای تولید محصولات است که از مهترین برندهای محصولات چرم ایرانی می‌توان به چرم مشهد اشاره کرد.

این هنرمند کارآفرین تصریح کرد: حرفه چرم‌دوزی سنتی یا سراجی یکی از صنایع دستی ایران به ویژه مشهد است که ماده اولیه آن یعنی چرم در دباغی پوست خام جانوران به‌ویژه گاو از بدست می‌آید. فرایند دباغی، پوست فسادپذیر را به یک ماده طبیعی پایدار، دائمی و انعطاف‌پذیر و برای کاربردهای گوناگون تبدیل می‌نماید.

وی بیان کرد: تعریف دیگری از چرم‌سازی این است که درحقیقت تبدیل یک کالای فساد پذیرپوست خام به یک کالای غیرفسادپذیر همان چرم است و در واقع چرم‌سازی یک عملیات رفت و برگشتی به این معنا که در تبدیل پوست خام به چرم دو لایه اپیدرم لایه اولیه پوست و لایه هیپودرم‌اش که لایه سوم پوست بوده را حذف و فقط لایه دوم را به چرم تبدیل و با تبدیل لایه دوم کوریوم به چرم باید دولایه اپیدرم و هیپودرم را به صورت مصنوعی به آن اضافه کرد.

محمدی با اشاره به اینکه این صنعت برای بسیاری شغل ایجاد کرده است، افزود: در حال حاضر کارگاه‌های چرم‌دوزی زیادی در سطح مشهد وجود دارد که افراد زیادی در آن مشغول به کار هستند و از راه این صنعت گذران زندگی خود را دارند.

وی در خصوص کاربردهای چرم اظهار کرد: صنعت چرم کاربردهای مختلفی دارد که مهمترین آن به ساخت پوشاک مرتبط است؛ پوشاکی از قبیل شلوار، کراوات، دستکش، کت، کاپشن و کفش و وسایل جانبی مانند کیف و جاکلیدی از جمله مواردی است که می‌توان به آن اشاره کرد.

محمدی در خصوص تشخیص چرم طبیعی از چرم مصنوعی یا همان چرم ساخت دست انسان ابراز کرد: البته که در برخی تشخیص این موارد بسیار دشوار بوده و باید با دقت کافی انجام گیرد، اما در هر صورت چرم طبیعی بسیار گرانتر از چرم مصنوعی است و لذا برخی از کالاهای چرمی اگر با چرم اصل تولید شده باشند، معمولاً دارای شناسنامه بوده که اطلاعات مربوط به کالا در آنها درج شده و تشخیص را برای خریدار راحت تر می‌کند.

این کارآفرین مشهدی ادامه داد: در مورد برخی از محصولات چرمی اگر امکانش وجود داشته باید به قسمت‌های برش‌خورده آن‌ها نگاه و در آن بخش‌ها نشانه‌ای از حالت پلاستیکی و نرم مشاهده می‌شود که از نوع چرم طبیعی است و باید چرم را لمس کرد. چرم طبیعی بسیار نرم و منعطف بوده به‌طوری که چرم طبیعی بوی مشخص و خاص داشته و هرگز نمی‌توان از آن کپی‌برداری نمود.

وی یکی دیگر از راه‌های تشخیص چرم طبیعی از مصنوعی را بافت چرم بیان کرد و افزود: اگر گره‌ها، خلل و فرج‌های آن طبق الگویی قابل شناسایی باشند، چرم مصنوعی است،  همچنین چرم طبیعی و مصنوعی را از پشت آن‌ها نیز می‌توان تشخیص داد، چرا که چرم مصنوعی دارای پوششی در قسمت پشت بوده که هنگام برش آسیب می‌بیند.

محمدی اضافه کرد: بسیاری از این صنایع دستی نفیس گام در مسیر فراموشی نهاده‌اند و کارگاه‌های تولیدی آن تعطیل شده است. امید است که با توجه و حمایت مردمان ایران زمین  از صنایع دستی از  فراموشی آن‌ها جلوگیری شود و این صنایع نسل به نسل به آیندگان منتقل شود.