روایت معمار سنتی حرم رضوی و هنری که با چاشنی معنویت دیده شد

شادروان ابوالقاسم ملکی، خادم صدیق حضرت ثامن الائمه(ع)، معمار سنتی آستان قدس رضوی و هنرمند آیینه کاری حرم مطهر حضرت رضا(ع) بود که چندی پیش به لقاء الله پیوست.

مرحوم ملکی متولد ۱۳۱۴ در شهر الیگودرز به دنیا آمد و در سال ۱۳۲۷ به همراه پدر و خانواده‌اش به مشهد مقدس نقل مکان کرد. وی در سن ۱۳ سالگی در بیوت متبرکه حرم مطهر، مشغول به کار شد و از همان ابتدا شروع به تعلیم آیینه کاری پرداخت و با توجه به هوش و استعدادی که به این هنر نشان داد، توانست در عرصه آیینه‌کاری زیر نظر اساتید معماری آن زمان همچون مرحوم شکرالله خوش دست و مرحوم استاد حاج احمد بیوگی و به خصوص مرحوم استاد حاج صادق رافتی، بعد از گذشت چندین سال به عنوان استاد کار آیینه کاری حرم مطهر معرفی شود که شاهکارهای آیینه کاری وی و همکارانش را می‌توان در رواق‌های حرم مطهر مشاهده کرد.

از بازسازی شهرها تا خلاقیت هنری در رواق‌ها

علی اصغر فرخی، از خادمان حرم مطهر رضوی که چندین سال را در کنار مرحوم ملکی خادمی کرده، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان‌جنوبی اظهار کرد: استعداد و ذوق هنری وی در رواق دارالسرور، رواق دارالولایه و رواق حضرت معصومه(س)، رواق دارالحجه، رواق دارالرحمه، دارالهدایه، رواق امام خمینی(ره) و بسیاری از مکان‌های دیگر حرم امارضا(ع) مشاهده کرد.

وی افزود: در اجرای آیینه‌کاری این مکان‌ها استادانی همچون مرحوم محمدعلی کوزه‌گر، مرحوم  محمود جلالیان و آقای علی جلالیان و مرحوم سید محمود جعفری نیز نقش بسزایی تحت سرپرستی مرحوم ملکی داشتند.

تربیت شاگردان در کنار ذوق و علاقه هنری 

این خادم بیان کرد: در تزئینات آیینه‌کاری در رواق‌های حرم مطهر از طرح‌های مختلف استفاده شده؛ مانند طرح گره، رسمی‌بندی، کاربندی، شمسه، ترنج، قطار سازی، اسلیمی، مقرنس و طرح کاسه بندی که در قدیم به سرپرستی استاد مرحوم شکرالله خوشدست و مرحوم استاد حاج احمد بیوگی و بعد مرحوم استاد حاج صادق رافتی و بعد از آنها به سرپرستی مرحوم استاد حاج ابوالقاسم ملکی و با مدیریت رضا دیشیدی ادامه یافت که توانستند باز شاگردانی تربیت کند که ادامه دهنده این کارهای سنتی باشند که می‌توان از استاد شهیدی، استاد حسین شیخی، استاد حسن نظرپور و جناب مهندس اخلاقی و استاد عباس کریم آبادی و دیگران نام برد که همه پرورش یافته زیردست مرحوم استاد حاج صادق رافتی و بعد مرحوم آقای ملکی و با مدیریت مهندس دیشیدی هستند.

فرخی اظهار کرد: در زمینه هنرهای دیگر همچون ساخت و نصب معرق و کاشی کاری در حرم مطهر نیز استادانی همچون مرحوم حاج آقای الهامی‌نیا، حسن وجدانی زاده، غلامحسین فرزندی، رضا مالکی، اصغر اسدپور و دیگران را می‌توان نام برد که به سرپرستی مرحوم جناب حاج آقای ملکی و سرپرستی جناب آقای مهندس طالبیان شریف و با مدیریت عالی جناب آقای مهندس دیشیدی این هنر را به سرانجام رساندند.

وی تصریح کرد: مرحوم حاج ابوالقاسم ملکی توانست بعد از آیینه‌کاری و معرق‌سازی با توجه به علاقه وافری که به کارهای معماری سنتی داشت با راهنمایی و دلسوزی و ارشادات مرحوم صادق رافتی و مهندس دیشیدی جز هنرمندان و پیشکسوتان معماری آستان قدس درآید که با توجه به تلاش و کوششی که داشت و از طرفی هم مسئولیت‌پذیر بود، منشا خدمات بسیار ارزنده در استان قدس رضوی شد و توانست سابقه بیش از ۵۰ سال خدمت را در کارنامه خود ثبت کند.

این خادم بازنشسته بیان کرد: آن مرحوم از جمله در بازسازی شهر هویزه که از طرف آستان قدس ماموریت یافت و تحت مدیریت دیشیدی نقش بسیار فعال و بسزایی داشته و با همکاران قدیمی آستان قدس مرحوم استاد حاج صادق رافتی، مرحوم عرفانیان و مهندس طالبیان، مهندس اخلاقی، حاجی رشیدی پناه و آقای مداح، آقای قوچانی نژاد و غلامحسین دری و ... توانستند این بازسازی را با همکاری همدیگر به اتمام برسانند که خود یک کتاب خاطرات جداگانه می‌شود.

فرخی با بیان اینکه وی بعد از هویزه و شروع به کار طرح فلکه حضرت و حریم حرم حضرت رضا(ع)، مسئولیت اجرایی ساخت صحن قدس در حرم مطهر را عهده‌دار شد، افزود: صحن قدس در جنوب مسجد گوهرشاد با زیربنای حدود هفت هزار مترمربع و دارای شش ورودی و ۲۸ حجره که اجرای آن به سبک چهار ایوانی است و در وسط صحن قدس نیز سقاخانه‌ای بسیار زیبا با نمای بیت المقدس با ابعاد یک هشتم ابعاد اصلی قدس شریف و با گنبد سقاخانه طلایی که خاطره و یاد قدس شریف را در اذهان زنده می‌کند به سرپرستی مرحوم حاج ابوالقاسم ملکی و مدیریت مهندس دیشیدی ساخته شد و بعد از صحن قدس، مسئولیت ساخت سردرهای ایوان ولیعصر(عج) و ایوان‌های سر درب شرقی و غربی صحن جامع رضوی و پروژه‌های توسعه مهمانسرای قدیم و ساخت آسایشگاه خدام و رواق دارالحکمه و دارالکرامه را عهده‌دار بود.

وی اظهار کرد: همچنین از افتخار بسیار بزرگ مرحوم ملکی مسئولیت در ساخت و نصب ضریح مطهر و سنگ مضجع شریف حضرت و ساخت سرداب حرم مطهر حضرت رضا(ع) است که در این حوزه نیز نقش اساسی مرحوم داشت و مسئولیت کار عملیاتی اجرایی سرداب نیز به عهده ایشان و مهندس ظریف تحت مدیریت جناب آقای مهندس دیشیدی و سپس مدیر عامل وقت آن زمان بود.

وی بیان کرد: مرحوم حاج ابوالقاسم ملکی بعد از توفیق بیش از نیم قرن خدمتگزاری در آستان قدس در سال ۱۳۸۹ به افتخار بازنشستگی نایل آمد؛ البته وی توانست فرزندش؛ مهدی ملکی را در حوزه کارهای سنتی و معماری آموزش دهد که هم اکنون توانسته با سابقه چندین ساله و در قسمت طراحی معماری سنتی در سازمان حریم حرم راه پدر را ادامه دهد  که هم اکنون مشغول به کار است.

هنر در خدمت معنویت

این خادم بازنشسته ادامه داد: خدمات ارزنده همه بازنشستگان عزیز و همه پیشکسوتانی عزیزی که از بین ما رفته‌اند و آسمانی شدند(در آستان قدس رضوی قسمت‌های مختلف ادارات، موسسات و شرکت‌ها و سازمان‌های وابسته مختلف) به لحاظ دلسوزی و مسئولیت پذیری که همه آنان داشتند، برای همیشه ستودنی است.

فرخی یادآور شد: مرحوم ملکی نیز مانند تمام آیینه کاران و خادمان حرم واقعا از سر ذوق و علاقه و گذشتن از بسیاری از امور زندگی خود برای رسیدن به سطحی از هنر معنوی و مذهبی تلاش بسیار کرد که گاهی حتی اسم آنان نیز ناشناخته است.

وی بیان کرد: این خادم تلاش کرد تا هنر دستانش را در راستای بروز نشانه‌های معنوی در جامعه بکار گیرد و در این راه از نشر هنر نیز غافل نشد و شاگردانی تربیت کرد که هرکدام امروز در حرم مطهر مایه افتخار هستند.

حاج ابوالقاسم ملکی، در روز یکشنبه 4 مهرماه ۱۴۰۰ مصادف با شب اربعین امام حسین(ع) جان به جان آفرین داد و در جوار مضجع شریف حضرت رضا(ع) در صحن آزادی به خاک سپرده شد.