یلدا، حافظ و قرآن؛ فرصتی كه فرهنگ ایرانی پدید می‌آورد

در فرهنگ هر ملتی،  آیین‌ و آدابی مرسوم است که به نوعی نشان از هویت تاریخی آن ملت دارد. فرهنگ و تمدن ایران‌زمین نیز مملو از آیین‌ها و مراسمی است که غنای این فرهنگ اصیل را نشان می‌دهد و «یلدا» یکی از این آیین‌هاست.

فرهنگ اصیل ایرانی ـ اسلامی که همواره بر سرشت پاک آدمی تأکید دارد، برای دستیابی به کمال انسانی، روش‌ و آدابی را تعیین می‌کند و از این منظر جشن شب یلدا یکی از مراسمی است که در آن بر وجه صله‌رحم و تقویت اخوت و دوستی و همدلی‌ها تأکید فراوان شده است، گرچه امسال به دلیل شیوع کرونا باید از دورهمی‌ها پرهیز کرد تا در از بین بردن بلای کرونا، سهیم باشیم.

یکی از رسم‌هایی که در جشن شب یلدای ایرانیان از زمان کهن تاکنون وجود دارد، تفأل به دیوان حافظ است، به عبارتی دیگر ایرانیان در این آیین باستانی به خواجه اهل راز روی می‌آورند و از او چاره طی طریق  خود می‌جویند و چه سنتی از این زیباتر که بتوان از یک حافظ قرآن برجسته که تاریخ مانند آن را در عرصه ادب و فرهنگ غنی ایرانی ـ اسلامی ندیده است، طی طریق جست.

همزمان با فرا رسیدن شب یلدا، ایکنای فارس، دقایقی را با اساتید دانشگاه و قرآنیان استان که طی سال‌ها با برپایی محافل قرآنی در حافظیه، الفت خواجه اهل راز را به قرآن نشان داده و ادب‌دوستان را به سمت آموزه‌های قرآنی جذب کردند، همراه می‌شویم تا نکاتی درباره انس و الفت حافظ با قرآن و بهره‌مندی از فرصت شب یلدا برای تبیین آموزه‌های قرآنی در دیوان حافظ تبیین شود.

‌محمدجواد سلمان‌پور، عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز و رئیس سابق دانشکده علوم قرآنی شیراز، در این رابطه به خبرنگار ایکنا گفت: حافظ همان‌گونه که بیان کرده است همه آنچه که دارد از دولت قرآن است، بنابراین اشعار حافظ همواره بر دل می‌نشیند، گرچه طبع و معارف حافظ در اشعارش مؤثر است، اما قبل از هر چیزی حافظ صاحبدل است و بعد از آن صاحب فکر، اندیشه و معارف برگرفته از قرآن است.

وی افزود: همان‌طور که حافظ تأکید می‌کند، دل او مملو از آیات قرآن است و اگر این دل صاف و درخشنده است، به دلیل آن است که قرآن در دل حافظ نشسته است. قرآن پاک است و در هر جا قرار گیرد، آنجا را تطهیر و پاک می‌کند و معارفی هم که حافظ در ذهن و اندیشه دارد همگی قرآنی است که البته از دو ثقل اکبر و اصغر یعنی قرآن و آنچه که قرآن را تبیین می‌کند یعنی روایات و احادیث اهل بیت(ع) نشئت گرفته است.

سلمان‌پور با تأکید بر اینکه هرکس که دل و ذهن پاک و مملو از معارف قرآنی و همچنین عمل قرآنی داشته باشد، دیر یا زود طبع لطیف و روان هم پیدا می‌کند، گفت: این سه مورد در حافظ جمع و موجب شده است که کلماتی در قالب شعر و غزلیات از دل و ذهن و طبع حافظ بیرون ریزد و دیوان حافظ شود؛ بنابراین می‌توان گفت در دیوان حافظ، جناب حافظ تجلی و ظهور پیدا کرده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز با بیان اینکه حافظ عبارت است از یک دل و ذهن و طبع قرآنی؛ بنابران می‌توان گفت آنچه که در دیوان حافظ است ظهور و بروز قسمتی از آیات و لایه‌های قرآن است، گفت: اگر اشعار ماندنی مانا و غزلیات جاودانی حافظ دارد به دلیل آن است که از قرآن وام گرفته است، پس دیوان حافظ به سه دلیل ظهور و بروز قرآن است، یکی اینکه خود حافظ می‌گوید و تصریح کرده است و دوم اینکه اگر شخصیت حافظ را بشناسیم، متوجه می‌شویم که نمی‌تواند اشعار حافظ غیر از قرآن باشد.

وی دلیل سومی که می‌توان گفت دیوان حافظ تجلی قرآن است را ظهور قسمتی از آیات و معارف و مایه‌های ظاهری و باطنی قران در اشعار حافظ دانست و افزود: بیش از 200 مورد آیه قرآنی به‌صورت واضح و صریح در اشعار حافظ وجود دارد و هر که اندکی اطلاعات از قرآن و تبحر در فهم معانی شعر داشته باشد، می‌تواند به‌طور واضح و روشن این آیات را در دیوان حافظ ببیند.

سلمان‌پور با تأکید بر اینکه آیات بسیاری از قرآن به‌ شکل اقتباس و تلمیح و اشاره در اشعار حافظ وجود دارد، گفت: همان‌گونه که قرآن دارای ظاهر و 70 بطن از معانی است، دیوان حافظ هم یک ظاهری دارد که هر کسی که سواد خواندن و نوشتن و سواد شعرخوانی داشته باشد، می‌تواند آن منظور و مراد ظاهری اشعار حافظ را بفهمد اما مقداری که همدل، هم ذهن و هم روحیه با حافظ شود، این امکان برایش پدید می‌آید که به بطون شعر حافظ راه پیدا کند یعنی معانی پنهان بسیار زیاد دیوان حافظ دارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز ادامه داد: وقتی کسی از دریچه ظاهر اشعار حافظ وارد معانی باطنی و پنهانی دیوان حافظ شود، تازه می‌فهمد که حافظ چه باغ و دنیای بی‌نهایت از معانی بوده است و دیوان حافظ تنها این اشعار محدود نیست بلکه هر کدام دریچه‌ای هستند به یک باغ بی نهایت معنا و مفهوم و معارف و حقایق که در زیر لایه‌های اشعار حافظ پنهان است.

وی بیان کرد: مهم‌تر از آن گاهی خواننده غزلیات حافظ می‌بیند که بین دو بیت هیچ ارتباطی به ظاهر نیست، این مسئله به دلیل آن است که متوقف به ظاهر اشعار حافظ می‌شویم اما اگر بتوانیم به‌ دل و ذهن حافظ و معنای باطنی منتقل شویم، متوجه خواهیم شد که هزاران بیت که دارای معانی نقض و بلند هستند، بین ابیات وجود دارد و این ابیات به ظاهر نامرتبط به همدیگر مرتبط هستند و اتفاقاً این خاصیت قرآن است؛ گاهی مواقع بین دو یا سه آیه ارتباط نمی‌بینیم اما اهل معنا و باطن متوجه هستند که این دو آیه با هم ارتباط دارند منتها صدها معنا بین دو آیه مکنون است و باید به آن معانی رسید تا مشاهده کنیم این دو آیه با هم مرتبط است، در دیوان حافظ هم همین‌طور است یعنی بخشی از خصوصیات و ویژگی‌های قرآن در دیوان حافظ هم ظهور و بروز دارد.

سلمان‌پور اظهار کرد: کسانی که بی‌نهایت حرف دارند، نمی‌توانند بی‌نهایت حرف خود را به دیگران منتقل کنند زیرا الفاظی که موجود است محدود است و کفاف نمی‌دهد که حرفهایشان را بزند و کلماتی درست نشده است که بتوانند آنچه که در دل و ذهنشان است بیان کنند، پس چه کار کنند؛ یکی اینکه یا باید آن بی‌نهایت حرف را تبدیل به اشک و گریه کنند و از چشمانشان بیرون بریزند بنابراین برخی از انواع گریه‌ها در واقع بیان یک دنیا حرفی است که امکان ندارد آدم با زبان بزند و راه دیگر این است که انسان بریده بریده حرف بزند یعنی به گونه‌ای سخن گوید که به ظاهر بین دو جمله‌اش هیچ ارتباطی نیست، بین دو بیت شعر گویا هیچ ارتباطی وجود ندارد و منقطع منقطع حرف بزند لذا اینکه برخی از آیات قرآن گویا در ظاهر با هم ارتباط ندارند به دلیل آن است که یک دنیا حرف بین این دو آیه وجود دارد و خداوند یک دنیا حرف با بشر دارد و خود قرآن هم می‌گوید اگر تمام دریاها جوهر و تمام درختان قلم شوند، حرف‌های خدا پایان نمی‌پذیرد، در دیوان حافظ هم همین‌طور است.

حافظ تجلی قرآن است

عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز با تأکید بر اینکه حافظ تجلی قرآن است و دل و معارف و اندوخته حافظ بی‌نهایت است و محدود نیست، گفت: سئوالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که چرا حافظ به دل‌ها می‌نشیند، حافظ به ذهن‌های پاک و دل‌هایی که ولو اندکی نورانیت داشته باشند، می‌نشیند؛ دل‌ها و ذهن‌های پاک مجذوب معارف نهفته در دیوان حافظ هستند. دل‌هایی که نورانیت دارند جذب حافظ می‌شوند چون حافظ تجلی یک دل پاک است، دلی که مملو از معارف قرآن است و این نشان می‌دهد که دل‌های پاک به‌صورت ذاتی و فطری گرایش به حافظ دارند.

وی ادامه داد: حتی برخی از افراد هستند شاید توجه آنچنانی به قرآن نداشته باشند اما توجه به دیوان و اشعار حافظ دارند و دلشان جذب حافظ می‌شود، این‌ها باید بدانند که ناخودآگاه دلشان جذب قرآن شده است بنابراین اینکه دل‌های پاک به سراغ اشعار حافظ می‌رود و جذب می‌شود و یک نوع مستی به انسان از این اشعار دست می‌دهد به خاطر این است که قرآن جاذبه دارد و قرآن در دیوان حافظ تجلی پیدا کرده است و از طرف دیگر می‌بینیم تمام کسانی که اهل قرآن و مجذوب آن هستند، همان‌طور که قرآن را قرائت می‌کنند دیوان حافظ هم قرائت می‌کنند و وقتی که دیوان حافظ را قرائت می‌کنند همان لذت و بهجت و سروری به آنان دست می‌دهد که وقتی قرآن تلاوت می‌کنند زیرا قرآن و حافظ از تبار هم هستند.

سلمان‌پور افزود: از همه این‌ها مهم‌تر همان معارفی که آدم بعضاً از قرآن به دست می‌آورد در دیوان حافظ هم می‌بینیم، گویا یک پیوند و خویشاوندی و نسبی و خانوادگی دارد یعنی بین قرآن و دیوان حافظ یک نوع رابطه خانوادگی است.

هویت اصیل ایرانی گرایش به پاكی دارد

عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز در بخش دیگری از سخنان خود به انس و الفت ایرانیان به حافظ به خصوص در ایامی مانند شب یلدا اشاره کرد و گفت: از زمانی که دیوان حافظ پیدا شد، ایرانی‌های اصیل و پاک که دارای هویت ایرانی هستند، گرایش بسیار شدیدی به دیوان حافظ دارند، زیرا اساساً یکی از شاخص‌های مهم ایرانیان گرایش به پاکی‌ها و نور است، به‌همین دلیل ملت ایران هیچگاه در طول تاریخ بت‌پرست نبودند و همواره گرایش داشتند به آنچه که از جانب خداوند ارسال شده است؛ حتی آن زمانی که شرق بت‌های زمینی می‌پرستید و غرب عالم بت‌های آسمانی و کشورهای جنوب ایران بت‌های دست ساخته بشری می‌پرستید، ایرانی‌ها سابقه بت پرستی نداشتند و موحد بودند و این به دلیل آن است که در ذات ایرانی‌ها گرایش به پاکی وجود دارد و اینکه ایرانیان علاقه‌مند به سعدی و حافظ هستند به جهت آن ذات پاک و هویت ایرانی است.

وی با بیان اینکه ایرانی‌ها در بهترین مجالس و در مواقع خویش که یکی از آن شب یلدا و لحظه تحویل سال است، به سراغ دیوان حافظ می‌روند، گفت: باید بدانیم ایامی مانند شب یلدا مورد علاقه پروردگار هم هست زیرا همه اعضای خانواده صله رحم انجام می‌دهند و بزرگترها بالا نشسته و کوچکترها دو زانو خدمت آنان می‌نشینند و این محافل خانوادگی، مجالس نورانی است و خداوند به آن توصیه کرده و بسیار دوست دارد.

سلمان‌پور در عین حال این نکته را یادآور شد که امسال به دلیل شیوع کرونا امکان دورهمی خانوادگی وجود ندارد و این مسئله استثناست و گرچه خداوند صله رحم را دوست دارد اما مردم باید رعایت کنند تا به یاری خدا این بلا از سر مردم مرتفع شود.

عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز یادآور شد: یکی از اتفاقات مبارک شب یلدا، حافظ خوانی است که نشانه اصالت و هویت ایرانی است آن هم هویتی که هیچ منافاتی با دین اسلام ندارد و بلکه دین اسلام و خداوند آن را تأیید می‌کند. یعنی حافظ خوانی در شب یلدا هم علامت ملیت و هویت ماست و هم نشانه علاقه مردم و انس با قرآن است.

وی افزود: در اینجا بحث انس با قرآن مطرح می‌شود، انس با قرآن این نیست که حتماً قرآن را بخوانیم، اگرچه یکی از راه‌های انس با قرآن تلاوت آن است اما یکی از راه‌های آن هم، آشنایی با معارف قرآن و همدمی و هم نفسی با چیزی است که از قرآن گرفته شده است و انس با قرآن می‌تواند همنشینی با یک مفسر یا قاری یا حافظ قرآن باشد و یکی از آن‌ها هم روی آوردن به حافظ است لذا در شب یلدا که ایرانیان دیوان حافظ را باز می‌کنند به نوعی انس با قرآن دارند انجام می‌دهند یعنی آموزه‌های قرآن را در محفل خانوادگی خود مطرح می‌کنند لذا این تجمع نورانیت پیدا می‌کند.

سلمان‌پور اظهار کرد: دشنان ملت و هویت ایران تلاش بسیاری می‌کنند تا دیوان حافظ را در شب یلدا از دست مردم بگیرند و به جای آن فیلم‌های کذا و غیره بگذارند؛ اگر یک ایرانی در شب یلدا دیوان حافظ را کنار بگذارد که یک سنت دیرینه است و مشغول کارهای دیگری شود، باید یک زنگ هشداری به خود دهد که از هویت ملی و ایرانی خویش دور می‌شود و این همان خواست دشمنان ماست که متأسفانه این هجمه فرهنگی در دهه‌های قرن اخیر از سوی دشمنان انجام می‌شود.

عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز بیان كرد: شب یلدا كه مردم دیوان حافظ را باز می‌كنند و با آن انس می‌گیرند، در واقع با با آموزه‌های قرآن انس می‌گیرند و انس با قرآن هم تأثیر ظاهری و باطنی داشته و آرامی می‌آورد و پیوندها را تقویت می‌كند و به همین دلیل است كه شب یلدا فرصتی برای زدودن كدورت‌ها، ناراحتی‌ها و دشمنی‌ها از درون یك خانواده و در نتیجه ایجاد شادی و صفا و ازدیاد محبت است.

وی در بخش پایانی سخنان خود با اشاره به شرایط شیوع كرونا در شب یلدای امسال گفت: امسال می‌توانیم با استفاده از فضای مجازی با یكدیگر ارتباط برقرار كرده و حتی بزرگ خانواده هم با ارتباط تصویری كه با سایر اعضا برقرار می‌كند، حافظ بخواند.

استخراج پیام‌های قرآنی از دیوان حافظ

محمدحسین اسلامی، مدیر مؤسسه قرآنی مدینةالنبی(ص) شیراز كه به‌مدت یك سال و نیم در حافظیه اقدام به برپایی محافل قرآنی می‌كرد،  نیز به خبرنگار ایكنا گفت: همان‌طور كه از نام حافظ معلوم است، خواجه اهل راز، حافظ قرآن است و تعدادی از اشعار این شاعر بزرگ نیز بر مبنای آیات قرآن سروده شده است یعنی نگاه اولیه آن نگاه قرآنی بوده است.

وی با تأكید بر اینكه پیام‌های قرآنی خوبی می‌توان از اشعار حافظ استخراج كرد، گفت: باید نگاهی عمیق‌تر به حافظ داشته باشیم و بدانیم حافظ با قرآن انس گرفته و حافظ شده است و بر مبنای آموزه‌های قرآن اشعارش را سروده است.

اسلامی با بیان اینكه ایرانیان در ایام مختلف سال به حافظ رجوع می‌كنند، گفت: خوب است در این رجوع كردن‌ها به آموزه‌های قرآنی اشعار حافظ هم توجه ویژه داشته باشیم به خصوص در ایامی مانند شب یلدا و محفل‌های خانوادگی كه ایجاد می‌شود، به این مسئله توجه ویژه داشته باشیم و اگر شعری از حافظ را باز كردیم، بررسی كنیم ببینیم تطبیق شعر حافظ با كدام آیات قرآن است و پیام قرآنی اشعار قرائت شده چیست.

عضو هیئت مدیره اتحادیه تشكل‌های قرآنی فارس با تأكید بر اینكه نباید حافظ و قرآن را از یكدیگر جدا بدانیم،‌ گفت: درست است كه آیات قرآن بسیار بالاتر است اما شعر حافظ هم با برخی از آیات قرآن تطبیق پیدا می‌كند و می‌توانیم از آن به‌عنوان یك الگو و راهنما بهره بگیریم.

از ظرفیت حافظیه خوب استفاده نكردیم

وی در ادامه سخنان خود با تصریح اینكه متأسفانه از ظرفیت مجموعه حافظیه خوب نتوانستیم استفاده كنیم، گفت: مدیران دستگاه‌های مربوطه شاید آن دغدغه لازم برایشان ایجاد نشده است در صورتی كه مسائل قرآنی می‌تواند در حافظیه ترویج پیدا كند و در بسیاری از ایامی كه در حافظیه محفل قرآنی برپا می‌كردیم مشاهده كردیم كه چقدر این محافل برای توریست‌ها جالب بود و این نشان می‌دهد كه آیات قرآن بر همه دل‌ها نفوذ می‌كند و هر چیزی كه این آیات را تبیین كند، جذاب است و اشعار حافظ هم این‌گونه هستند. گسترش فضای قرآنی در مجموعه‌هایی مانند سعدیه، حافظیه، خواجوی كرمانی و غیره می‌تواند به ترویج معارف قرآن در سطح استان فارس كمك شایانی كند.

اسلامی در بخش دیگری از سخنان خود به مردم توصیه اكید كرد كه در ایام شیوع كرونا و یلدای امسال مراعات حال مدافعان سلامت كنند و از دورهمی‌ها و تجعات پرهیز كنند چرا كه هرچه زنجیره كرونا قطع نشده و پروسه شیوع آن طولانی‌تر شود به همان نسبت هم كسب و كارها و خانواده‌های بیشتر آسیب خواهند دید پس جشن شب یلدا را در سال آینده برگزار كنیم و امسال به برقراری ارتباط‌های مجازی اكتفا كنیم.

برپایی محافل قرآنی همراه با غزل‌خوانی اشعار حافظ

اعظم جاوید، مدیر مؤسسه قرآنی ذکر جمیل نیز كه 4 سال در حافظیه اقدام به برپایی محافل قرآنی همراه با غزل‌خوانی اشعار حافظ می‌كرد،‌ نیز به ایكنا گفت: حافظ به دلیل اینكه حافظ قرآن بوده است مستقیم یا غیرمستقیم از آیات قرآنی در اشعارش استفاده كرده است.

وی افزود: طی سال‌ها تلاش كردیم تا در حافظیه رویكرد حافظ را به مردم معرفی كنیم تا هم حافظ دوستان و هم قرآن‌دوستان را گردهم آوریم و بین آنان ارتباط برقرار كنیم. چرا كه محافل ما فقط قرآنی صرف نبود، بلكه مراسم جزءخوانی آیات قرآن به‌صورت هفتگی در ایام ماه مبارك رمضان هر روز برگزار می‌شد و در آن محافل در کنار تلاوت آیات، اشعار حافظ كه مرتبط با آیات قرآن نیز بود قرائت شده و تفسیر می‌شد.

جاوید اظهار كرد: این محافل با استقبال بسیار خوب گردشگران خارجی مواجه شد به‌طوری كه یك نفر را مخصوص ترجمه مطالب بیان شده به گردشگران كرده بودیم و گردشگران بسیاری هم از ما درخواست قرآن به‌ زبان انگلیسی داشتند كه آن تعداد قرآنی كه در اختیار داشتیم را به آنان اهدا می‌كردیم اما درخواست‌ها خیلی بیشتر از این‌ها بود.

عضو هیئت مدیره اتحادیه تشكل‌های قرآنی فارس در ادامه سخنان خود به فرا رسیدن شب یلدا اشاره كرد و گفت: عموم مردم گمان می‌كنند كه جایگاه حافظ تنها به دلیل بعد ادبی است در صورتی كه حافظ، حافظ قرآن است و قرانی‌ها باید این مسئله را برای عموم مردم تبیین كنند.  قرآنیان می‌توانند با روش‌های جدید آموزه‌های قرآنی مستتر در اشعار حافظ را به‌بهترین شیوه برای مردم تبیین كنند لذا قرآنیان باید به سمت حافظ بیاند و از این ظرفیت استفاده كنند چرا كه حافظ دریچه‌ای به سمت قرآن است و چه بسا افرادی كه به اشعار حافظ علاقه دارند و با آشنایی بیشتر مفاهیم این اشعار كه با آیات قرآن مرتبط هستند، به قرآن هم سوق پیدا كنند چنانچه برای خود من چنین قضیه‌ای اتفاق افتاد و 10 سال پیش به كلاس شرح غزلیات حافظ مراجعه كرد و در آنجا به كلاس‌های تفسیر قرآن آمدم و به این طریق به فعالیت‌های قرآنی سوق پیدا كردم و توانستم یك مؤسسه قرآنی ثبت كنم.

جاوید در بخش پایانی سخنان خود پیشنهاد داد تا برای شب یلدا كه ایرانیان به دیوان حافظ روی می‌آورند، پویشی از سوی قرآنیان به‌منظور تبیین انس و الفت حافظ با قرآن و آموزه‌های قرآنی دیوان حافظ راه‌اندازی شود تا از این طریق بتوانیم هم معرفی دقیق‌تری از شخصیت حافظ داشته و هم آموزه‌های قرآن را در جامعه به‌صورت گسترده‌تر نشر دهیم.