ترکیب فنی «السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ»؛ راز ماندگاری هنر تعزیه

حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالقاسم نادری، پیشکسوت تعزیه در چهارمحال‌وبختیاری در گفت‌وگو با ایکنا، با اشاره به اینکه واژه «تعزیه» از ماده «عزا»، نوعی سوگواری در مصیبت سیدالشهدا(ع) و اهل‌بیت و یاران ایشان در حادثه کربلاست، اظهار کرد: این هنر جامع سوگواری از انبوهی از ابزارآلات دیگر هنرها مانند سنگ، چوب، پارچه، چرم و ... بهره گرفته و در گوشه گوشه صحنه‌های آن ملموس است‌.

وی ادامه داد: محتوای تعزیه ترکیبی از غم و شادی، پیر و جوان، عروسی و عزا، دختر و پسر، موافق و مخالف، مردی و نامردی و ... است و تمامی زوایا و گوشه‌های خصایل بشری و زندگی انسان‌ها را به تصویر می‌کشد.

حجت‌الاسلام نادری در خصوص تاریخ دقیق تعزیه در قالب امروزی، بیان کرد: تعزیه در قالب نمایشی و حرکت‌ و تماشا که از سه عنصر حرکت، محتوا و تماشا برخوردار است، از زمان آل‌بویه و دیالمه آغاز شد که به‌صورت حرکت کارناوال سیاه‌پوشان در سطح شهر بغداد برای مردم اجرا می‌شد و در واقع یکی از سنت‌ها و رسوم آل‌بویه به‌شمار می‌رود.

این هنرمند پیشکسوت با اشاره به تفاوت‌های اصلی تعزیه و دیگر نوع نمایش‌ها، تصریح کرد: تفاوت چندانی میان تعزیه و تئاتر یا نمایش وجود ندارد و تمامی عناصر مورد استفاده در نمایش یا تئاتر در تعزیه نیز هست با این تفاوت که سوژه، محتوا و شخصیت‌ها در تعزیه یکسان و ثابت است بدان معنا که شخصیت‌های امام حسین(ع)، حضرت ابوالفضل(ع)، زینب(س)، رقیه، سکینه، طفلان مسلم‌ و در جبهه دشمن شمر، یزید و ... در همه تعزیه‌ها ثابت است اما در تئاتر ممکن است اینگونه نباشد.

حجت‌الاسلام نادری ادامه داد: خط و نخ تسبیح تعزیه غالباً عزا و سوگواری است و داستان در قالب عزاگونه و ماتم به مخاطبان ارائه می‌شود و در معدود صحنه‌هایی شاهد فرم کمدی هستیم مانند ماجرای ضیافت شام یزید که سبب خنده تماشاگر می‌شود، در تئاتر، التزامی به تراژیک بودن موضوع نیست و می‌تواند اینگونه باشد یا نباشد.

تقابل سیاه و سفید در تعزیه

این پیشکسوت تعزیه‌خوانی تعزیه را مانند صفحه شطرنج که متشکل از خانه‌های سیاه و سفید است دانست و توضیح داد: در خانه‌های سفید و سیاه، سپاه و لشگر و قلعه و وزیر و شاه وجود دارد که به تقابل و نبرد با یکدیگر بر می‌خیزند و در پایان، جبهه سفید بر جبهه سیاه غالب می‌شود یعنی سپاه پاک و نور در نبرد شکست می‌خورد.

حجت‌الاسلام نادری با اشاره به آیه شریفه «إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَٰئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا»، (اسرا/36) گفت: سه عنصر شنیدن، دیدن و باور قلبی در این آیه در کنار هم آمده است، هر موضوعی برای جاودانه و ماندگار شدن باید هم قابل دیدن و شنیدن باشد و هم در باور قلبی جا داشته باشد و همین ترکیب فنی در تعزیه وجود دارد. دیدن، رکن اصلی تعزیه است و تعزیه را باید مشاهده کرد و زمانی که دیدن به همراه شنیدن اتفاق بیفتد، همذات‌پنداری و باور و عشق و احساس قلبی شکل می‌گیرد.

نویسنده کتاب هنرهای نمایشی تأکید کرد: در پایان تعزیه، عباس(ع) یا علی‌اکبر(ع) هر چقدر که شجاع و نیرومند باشند شهید می‌شوند و علی‌اصغر مظلوم واقع می‌شود؛ لذا در تعزیه تمامی شخصیت‌های سپاه پاکی کشته می‌شوند و صلح و مصالحه‌ای میان دو طرف در کار نیست و باید با مظلومیت عجین شود. امام حسین(ع) برای پیروزی نیامده بودند؛ چرا که پیروز بودند؛ نوه پیامبر(ص)، فرزند امیرمؤمنان(ع) و پرورش‌یافته مکتب قرآن نیازی به این پیروزی نداشتند.

حجت‌الاسلام نادری با بیان اینکه حضرت سیدالشهدا(ع) و ۷۲ یار ایشان تا پای جان از خودشان دفاع کردند، افزود: اما تقابل ۷۲ نیرو در مقابل چند ده هزار نیرو غیر ممکن است؛ امام حسین(ع) نجنگید بلکه به دفاع پرداخت؛ چرا که قصدی برای جنگ نداشتند؛ دشمن در مکه برای ایشان مزاحمت ایجاد کرد لذا از آن شهر خارج شدند و مقصدشان کوفه بود که هزاران نامه دعوت دریافت کرده بودند. امضاکنندگان این نامه از صحابه پیامبر(ص)، قاریان قرآن، وفاداران به آل‌ علی(ع) و ... بودند.

وی ادامه داد: کاروان آن حضرت در میانه راه به دشمن برخورد کردند که به هیچ اصلی پایبند نبود، نه مهمان‌نوازی و نه غریب‌نوازی می‌دانست و نه اصول مردانگی را در جنگ رعایت می‌کرد؛ لذا دشمن راه را بر ایشان بست تا به اجبار به نزد عبیدالله ببرد و بیعت بگیرد. امام حسین(ع) دفاع و مقاومت کردند تا در نهایت عزت و در میدان نبرد و مقاومت کشته شوند.

حجت‌الاسلام نادری با بیان اینکه هیچ‌یک از یاران و خاندان امام حسین(ع) برای کشته شدن به میدان نرفتند بلکه مظلومانه به شهادت رسیدند، گفت: این نقد به برخی کج‌سلیقگی‌ها و تغییرات خودسرانه در اشعار و کلام تعزیه وجود دارد که گویی امام حسین(ع) فرزندش را برای کشته شدن به میدان فرستادند حال آنکه آنان تا آخرین نفس در میدان مبارزه کردند و به شهادت رسیدند. در پی این شهادت و مظلومیت آسمانیان و زمینیان و جن و انس در سوگ این مصیبت بر غربت آن حضرت تا قیامت ناله می‌کنند.

تعزیه؛ زنده نگهدارنده حقیقت عاشورا

وی با بیان اینکه تعزیه نیز در راستای همین عزا، آه و ناله ایجاد شده است، اضافه کرد: سینه‌زنی، زنجیرزنی، علم و کتل، مشک، گهواره، شمشیر، نیزه، سنان، سپر، جوشن و کلاه‌خود، همه و همه نماد فرم خوراک، پوشاک و سبک زندگی آن دوران است تا اصل و حقیقت زنده باشد.

این نویسنده و پژوهشگر هنرهای نمایشی با اشاره به نذری‌های ویژه ماه محرم و صفر، بیان کرد: ماده اصلی غذاهایی مانند شله‌زرد، حلیم، حلوا و ... آرد است و کم و بیش فرمی شبیه هم دارند و نمادی از غذاهای دیگی و ملاقه‌ای آن دوران است تا تاریخ زنده بماند. غذاها و خوراکی‌هایی جز اینها که امروزه به شیوه متنوع و متفاوت از هم در قالب نذری در ایام محرم و صفر توزیع می‌شوند، جدید هستند.

این کارشناس مذهبی گفت: برپایی همه‌ساله آیین‌های عزاداری از جمله تعزیه سبب زنده ماندن مکتب عاشورا شده است، ای کاش غفلت نشده و همین رویه در مورد حقیقت غدیر نیز اتفاق افتاده بود تا غدیر هر ساله با آیین‌های ویژه گرامی داشته شود و اگر این اتفاق در طول تاریخ افتاده بود قطعاً غدیر گمنام نمی‌ماند.