دعای عرفه؛ نیایش عاشقانه امام حسین(ع) با معشوق ازلی

پرویز عباسی‌داکانی، پژوهشگر و استاد دانشگاه، در گفت‌و‌گو با ایکنا از اصفهان، با بیان اینکه برای درک دعای عرفه باید به تلقی ائمه(ع) از دعا و نیایش توجه داشت، اظهار کرد: نیایش هر کس به قدر پرواز و اوج‌گیری اوست، اکثر مردم به دنبال رسیدن به خواسته‌های دنیوی‌اند و بخشی از آنها طالب بهشت و دوری از جهنم هستند، ولی کسی هم پیدا می‌شود که می‌گوید خدایا اگر مرا در آتش هم بیندازی، به اهل آتش می‌گویم که دوستدار توام، چنانکه این مضمون در دعای کمیل از قول حضرت علی(ع) آمده است.

وی اظهار کرد: گاندی کتابی با عنوان «نیایش» دارد که به همه توصیه می‌کنم آن را بخوانند. وی در این کتاب می‌گوید همان‌طور که انسان‌ها غذا می‌خورند تا نیرو و توان لازم برای انجام کارهایشان را داشته باشند، دعا و نیایش نیز همین اثر را بر روح انسان دارد و روح یک روز هم بدون خدا نمی‌تواند دوام بیاورد. انسان بزرگ چنین نگاهی به نیایش دارد، چنانکه در دعای کمیل آمده است: «الهی‌ وَ سَیِّدی‌ وَ مَولایَ و ربی صَبَرْتُ عَلی‌ عَذابِکَ فَکَیْفَ اصْبِرُ عَلی‌ فِراقِکَ‌؛ بارالها گو اگر صبر کنم بر عذابت پس چگونه بر جدایی از تو شکیبا باشم».

این پژوهشگر و استاد دانشگاه تصریح کرد: نیایش برای امام حسین(ع) طلیعه پرواز روحی است که نمی‌خواهد در اینجا بماند و آرزویش این است که زودتر از دنیا رخت بربندد. مأموریتی دارد که برای انجام آن در اینجا حاضر است، ولی در اصل به جای دیگری تعلق دارد. در حدیث آمده که «دنیا زندان مؤمن است» و نیایش برای امام حسین(ع)، بی‌تابی روحی است که می‌خواهد از این زندان آزاد شود. ما با هر کس به قدر درک و فهم او صحبت می‌کنیم و هر چه آن شخص به لحاظ درک و فهم در سطح بالاتری قرار داشته باشد، صحبت‌های ما با او عمیق‌تر خواهد بود. دعای عرفه نیز بلندترین سخنان امام حسین(ع) با خداست، یعنی با بالاترین عشق و درک و شعور، لذا هیچ مانعی وجود ندارد و در واقع عمیق‌ترین سخنان ائمه(ع) را باید در نیایش‌هایشان جستجو کرد.

دعا، لحظه فنای انسان در پیشگاه ربوبی است

عباسی‌داکانی با بیان اینکه دعای عرفه در میان دعاهای توحیدی، کم‌نظیرترین دعاها از نظر تعالیم توحیدی است، تصریح کرد: انسان عادی در دعا چیزی را از خدا طلب می‌کند، ولی امام معصوم چیزی را به خدا عطا می‌کند و آن، خودش است. در واقع نیایش عرفه، لحظه عشق‌بازی امام حسین(ع) با خدا محسوب می‌شود. مولانا در مثنوی داستانی می‌آورد به این مضمون که عاشقی به معشوقی رسید و از کارهایش در دوران فراق گفت. معشوق جواب داد اصل کار را انجام ندادی و آن اینکه از خودت نسبت به من فانی نشدی و دائم خودت را دیدی، در صورتی که اگر مرا می‌دیدی، دیگر خودت را نمی‌دیدی. از این نظر، دعا لحظه فنای انسان در پیشگاه ربوبی است، به خصوص برای سیدالشهدا(ع) که برای خدا بی‌تاب است.

وی بیان کرد: ائمه(ع) دعا و نیایش را افتخاری از جانب خداوند نسبت به خود می‌دانستند، به همین دلیل است که دعای عرفه امام حسین(ع) این‌طور شروع می‌شود: «الْحَمْدُ لله الَّذى لَيْسَ لِقَضآئِهِ دافِعٌ؛ حمد مخصوص خدایی است که برای قضاء او دفع‌کننده‌ای نیست». انسان کامل می‌فهمد که شأن خدا چقدر بزرگ است و اینکه می‌تواند با او حرف بزند، مثل داستان مور با سلیمان می‌ماند، بلکه فاصله خیلی بیشتر است، لذا اولین سخنش این است که خدایا خودت امر کردی دعا کنم، وگرنه من شایسته صحبت با تو نیستم. حضرت رسول(ص) به عنوان بالاترین فرد وجودی می‌گوید: «ما عرفناک حق معرفتک؛ آنچنان که باید تو را نشناختم». همه دعاها با نام خدا و حمد او شروع می‌شوند و دعای عرفه خلاصه توحید است.

این پژوهشگر و استاد دانشگاه با بیان اینکه عرفه از عرفان می‌آید، گفت: عرفان، مغزِ مغزِ دین و لُب لُباب دین است، لذا پیامبر اسلام(ص) فرمودند: «مَنْ‏ عَرَفَ‏ نَفْسَهُ‏ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ؛ هرکس خود را بشناسد، قطعاً خدایش را خواهد شناخت». عرفه به معنای رسیدن به معرفت است و امام حسین(ع) آن را در عرفات خواند. عرفه، عرفات و معرفت سه ضلع یک مثلث‌اند. امام حسین(ع) در عرفات معرفت، دعای عرفه خواند. سه نوع سالک وجود دارد، سالکی که تازه شروع کرده، سالکی که در میانه راه است و سالکی که به آخر کار رسیده و این سالک است که به ابتدای معرفت امام حسین(ع) می‌رسد. عین القضات همدانی می‌گوید: «آخرین قدم انبیا اولین قدم مصطفی(ص) است». مقامی که به لحاظ معنوی و عرفانی برای رسول الله(ص) مدنظر است، همان مقام برای امام حسین(ع) نیز محسوب می‌شود، یعنی میان چهارده معصوم(ع) فرقی نیست و همه نور واحدند.

وی افزود: عرفه یک مدرسه است، ولی این مدرسه می‌تواند برای کسی حکم دانشگاه را داشته باشد. در مواجهه با نیایش، باید ببینیم در چه جایگاهی هستیم. به قول مولانا: «آب دریا را اگر نتوان کشید/ هم به قدر تشنگی باید چشید». یکی از جنبه‌های موجود در دعاها، جنبه تعلیمی است، در واقع ائمه(ع) بسیاری از مسائل را از طریق دعا به ما تعلیم داده‌اند که اولین آن، ادب گفت‌وگو با خدا و دومی، ادب خاص از خداست. از این دو مهم‌تر، فهم خداست. امام حسین(ع) در دعای عرفه به ما یاد می‌دهد که چگونه با خدا حرف بزنیم. علاوه بر این، دعاها جنبه علمی، معرفتی، عرفانی، تربیتی و اخلاقی نیز دارند. اینکه امام حسین(ع) می‌فرماید خدایا به فقیر کمک کن، در واقع آن را خطاب به ما می‌گوید.

عباسی‌داکانی ادامه داد: ما به هر چه چشم بدوزیم، آن چیز در ما اثر خواهد کرد. وقتی متن دعا را می‌خوانیم، کلمات آن در ذهن‌مان ثبت می‌شود و سپس به قلب‌مان راه می‌یابد و قلب با آنها مأنوس می‌شود، ولی مشکل ما این است که اولا غافلیم و نیایش فرصتی برای تلنگر به این غفلت محسوب می‌شود. دوما، منیت زیادی در ما وجود دارد، در حالی که در دعای عرفه ذره‌ای منیت وجود ندارد.

گفت‌وگو از محبوبه فرهنگ، خبرنگار ایکنا در اصفهان