محمد مرادی، رئیس دانشکده زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز در گفتوگو با ایکنا از فارس، با اشاره به جایگاه عاشورا در زبان و ادبیات فارسی گفت: در تعریف جدید از ادبیات فارسی که حدود 1100 تا 1200 سال عمر دارد، یکی از گونههای آن ادبیات آئینی است که ذیل آن گونه مهم شعر عاشورایی قرار دارد.
وی با بیان اینکه تقریباً از حدود 1100 سال پیش نمونههایی از آثار این گونه شعر در ادبیات فارسی وجود داشته است، افزود: قدیمیترین اشارات به عاشورا در ادبیات فارسی به قرن چهارم برمیگردد. در اشعار دوران سامانی و بهصورت پراکنده در دانشنامه «حکیم میسری» و «دقیقی» اشاراتی به عاشورا شده است.
شاعران عاشورایی
مرادی اظهار کرد: اولین شاعری که شعر مستقل درباره عاشورایی سرود، «کسایی» است که از شاعران اواخر دوران سامانی و اوایل دوران غزنوی است. این شاعر مرثیه مشهوری دارد که در آن به روایت عاشورا و اتفاقاتی که برای اباعبدالله(ع) افتاده است میپردازد. کسایی در اشعار خود به حضرت علیاصغر(ع)، حضرت زینب(س) و بخشی از همراهان امام حسین(ع) در حادثه عاشورا اشاره کرده است.
رئیس دانشکده زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز ادامه داد: از بعد از آن تا دوران معاصر، هزاران شاعر با موضوع ادبیات عاشورایی و عاشورا شعر سرودهاند. برای مثال «ناصر خسرو» یکی از شاعران دینی است که ابیات زیبایی درباره عاشورا سروده است.
وی در ادامه گفت: از شاعران دیگر در این حوزه «سنایی غزنوی» است که به ویژه در کتاب «حدیقه الحقیقه» بسیاری از اتفاقهای عاشورا را روایت کرده است و در کنار آن حتی به زیارت امام حسین(ع) و افرادی که به زیارت امام حسین(ع) میرفتند پرداخته است. البته در فاصله کسایی تا سنایی که یک قرن و نیم طول کشیده است شاعران متعدد ظهور کردند که ابیات پراکندهای در باب عاشورا سرودهاند.
این استاد دانشگاه اظهار کرد: در قرن ششم از شاعران شاخصی که به عاشورا توجه کرده است، «قوامی رازی» است همچنین در اواخر همین قرن «عطار نیشابوری» از شاعرانی است که بهصورت خاص به امام حسین(ع) و روز عاشورا پرداخته است. در قرن هفتم کم کم شاعران بسیاری به شعر عاشورایی میپردازند. «مولوی» در کتاب مثنوی یا «سعدی» در اشعارش به این حادثه پرداختند.
مرادی با تأکید بر اینکه حادثه عاشورا در این محدوده زمانی به خصوص بعد از سنایی رنگ عرفانی میگیرد، گفت: حادثه عاشورا بعد از دوره سنایی رنگ عرفانی به خود میگیرد و بسیاری از شاعران فارسی که به عاشورا توجه کردهاند تلاش دارند نگاهی عرفانی به عاشورا داشته باشند و به قیام حضرت سیدالشهدا(ع) از زاویه معرفتشناسی و عرفانی بپردازند که در قرن هشتم و نهم در اغلب دیوان شاعران شاخص قابل مشاهده است.
وی ادامه داد: در عصر صفویه از قرن دهم تا میانه قرن دوازدهم اغلب بزرگترین شاعران شاخصی که ظهور میکنند با سبکی متفاوت سعی میکنند اشعاری در سوگ عاشورا بسرایند. معروفترین این شاعران، «بابا فغانی شیرازی» و «اهلی شیرازی» هستند که شاعرانی بسیار شاخصی در این عرصه هستند. البته این شاعران میراثدار شعر مرثیه سرایان قرن هشتم و مقلد «حسن کاشی» هستند.
رئیس دانشکده زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز با اشاره به شاعران قرن دهم و اوایل قرن دهم افزود: در این ایام «وحشی بافقی» با ترکیببند مشهورش ظهور میکند. شعر معروف «محتشم کاشانی» درباره عاشورا که بسیار زیبا میسراید، باز این چه شورش است که در خلق عالم است، باز این چه نوحه و عزا و چه ماتم است.
وی تصریح کرد: بعد از محتشم کاشانی در کنار مثنوی و قصیدهای که بیش از این قالبهای اصلی شعر عاشورایی بودند، ترکیببند تبدیل به قالب اصلی اغلب شاعران عاشورایی بعد از محتشم در دوران صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه میشود که شعرهایشان را به شیوه محتشم میسرایند.
مرادی افزود: «طغرای مشهدی»، «صباحی» از نمونهای از شاعرانی هستند که به سبک محتشم شعر سرودهاند. «وصال شیرازی» که یکی از معروفترین شاعران عاشورای است و همچنین فرزندان وصال که اشعار بسیار شاخصی در موضوع عاشورا سرودهاند. وصال شیرازی در وصف عاشورا میسراید، این جامه سیاه فلک در عزای کیست؟ وین جیب چاک گشته صبح از برای کیست؟ این جوی خون که از مژه خلق جاری است، تا در مصیبت که و بر ماجرای کیست؟
وی با اشاره به اینکه در دوره قاجار منظومهسرایی برای عاشورا رواج پیدا میکند، گفت: در کل دوران قاجار صدها شاعر ظهور کردند که اشعاری در ستایش و سوگ امام حسین(ع) و قیام وی سرودند. در دوره قاجار اتفاق خاصی که افتاد منظومهسرایی برای عاشورا رواج پیدا میکنند. از جمله منظومههایی که در این دوره سروده شد، منظومه «گنجینه اسرار» از «عمان سامانی»، «زبدهالاسرار» از «صفی علیشاه»، دیوان «آتشکده» از «نیر تبریزی» با روایات حماسی به حادثه کربلا و اتفاقات آن میپردازند.
مرادی ادامه داد: در این دوره شخصیتهای عاشورا مانند حضرت عباس(ع)، حضرت زینب کبری(س)، حر و حبیب بن مظاهر در اشعار شاعران حضوری پررنگ دارند. در این دوره ادبیات نمایشی فارسی با عاشورا پیوند ویژهای میخورد و تعزیه ظهور پیدا میکند.
تأثیر عاشورا بر هنر نمایشی
رئیس دانشکده زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز با اشاره به حادثه عاشورا و تأثیر آن بر هنر نمایشی گفت: حادثه عاشورا به تحول هنر نمایشی در ایران کمک میکند و هنر نمایشی که پیش از آن رواج چندانی نداشت به وسیله حادثه عاشورا در شعرهای تعزیه رشد ویژه پیدا میکند.
وی بیان کرد: به جز شاعران عرفانی تا اواخر دوران قاجار نگاه شاعران، نگاهی مرثیهای و عزادارانه است. اما بعد از دوره مشروطه به هر حال تحتتأثیر نگاه سیاسی تغییری در حوزه تعالیم اجتماعی اتفاق میافتد و باعث میشود شاعران به عاشورا از زاویه اجتماع، رویدادهای اجتماعی، تغییر و تحول انقلاب، لزوم بازآفرینی و بازاندیشی به عاشورا بپردازند که در بسیاری از اشعار معاصر مانند «شفیعی کدکنی» دیده میشود. همچنین «خوشدل تهرانی» که در شعر مشهور خود که در واقع یک نگاه متفاوت به عاشورا دارد، میسراید حسین مظهر آزادگى و آزادى است، خوشا کسى که چنینش مرام و آیین است، نه ظلم کن به کسى نى به زیر ظلم برو، که این مرام حسین است و منطق دین است.
مرادی تصریح کرد: بعد از اینها با حضور انقلاب اسلامی شعر عاشورایی یکی از مهمترین گونههای شعر اصلی میشود که با جنگ، انقلاب، اجتماع و بسیاری از رویدادها پیوند میخورد. با برگزاری جشنوارهها شاعران زیاد عاشورایی با شیوههای مختلف ظهور پیدا میکنند که در قالبهای مختلف شعر عاشورایی میسرایند.