انتشار «کتاب سال قرآن»؛ مقدمه‌ای بر اجرای مصوبه یکسان‌سازی امور قرآنی

طی روزهای گذشته کتاب سال قرآن جمهوری اسلامی ایران از سوی دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی منتشر شد. این سومین (98، 99 و 1400) جلد از کتاب سال قرآن است که شامل نتایج پیمایش ملی سنجش شاخص‌های توسعه فرهنگ قرآنی و فعالیت‌های دستگاه‌ها و نهادهای کشور در سال ۱۴۰۰ است. در ادامه با احمد جمالی، کارشناس دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی گفت‌وگویی در مورد این کتاب و تأثیرات انتشار کتاب سال قرآن بر روند فعالیت‌های قرآنی کشور صورت گرفته است.

احمد جمالی، کارشناس دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی در گفت‌‌وگو با خبرنگار ایکنا، در مورد کتاب سال قرآنی که طی هفته‌های اخیر سومین دوره آن چاپ شد، گفت: دبیر سابق شورای عالی انقلاب فرهنگی از سال 98 درخواست تدوین کتاب سالانه در سه حوزه شامل کتاب سال فرهنگ، کتاب سال علم و کتاب سال قرآن داشتند. با این کار بحث قرآن در کنار دو کلان‌موضوع علم و فرهنگ به عنوان یک موضوع مستقل مد نظر قرار گرفت.

پیشگامی کتاب سال قرآن 

وی با اشاره به اینکه موضوع قرآن از دو موضوع دیگر در تهیه کتاب پیشگام‌تر بود، افزود: دبیرخانه شورای توسعه از همان سال 98 اقدام به دریافت گزارش از دستگاه‌های مختلف کرد. در آن با تمامی دستگاه‌های عمومی و تخصصی کشور نامه‌نگاری شد تا نسبت به اعلام گزارش فعالیت‌های قرآنی خود در طول سال اقدام کنند. در آن سال که گزارش‌ها به صورت دستی دریافت شد، حدود 40 دستگاه از بین همه دستگاه‌های عمومی و تخصصی عملکرد قرآنی خود را اعلام کردند.

جمالی تصریح کرد: در سال 99 که زمان انتشار دومین کتاب سال بود، تا حدود زیادی گزارش‌ها را کامل‌تر دریافت کردیم، در این سال تعداد دستگاه‌هایی که گزارش فعالیت‌های خود را به دبیرخانه ارائه دادند به 60 دستگاه رسید. در آن سال تأکید شده بود که کتاب سال فقط گزارش عملکرد دستگاه‌ها نباشد و در اصل وضعیت اجرای شاخص‌های توسعه فرهنگ قرآنی نیز مورد ارزیابی قرار بگیرد.

انعکاس فعالیت 24 دستگاه 

کارشناس دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی تصریح کرد: در ادامه تولید کتاب سال به سومین دوره رسیدیم، بر همین اساس برای سال 1400 فقط از 24 دستگاه تخصصی گزارش تخصصی دریافت کردیم. دلیل این کار هم این بود که اصرار زیادی مبنی بر اینکه از بقیه دستگاه‌ها بخواهیم گزارش ارائه دهند، نداشتیم یعنی ما دستگاه‌های اصلی را مورد اولویت قرار دادیم. به بقیه دستگاه‌ها هم فراخوان و نامه ارسال شد اما ظاهراً خودشان تمایلی نداشتند که بخواهند وارد این حوزه‌ها شوند.

وی در مورد محتوای سومین کتاب سال قرآن جمهوری اسلامی ایران بیان کرد: بخش اصلی این کتاب پیمایش است، در این پیمایش که اولین در نوع خود بود اولین سنجش شاخص‌های توسعه فرهنگ قرآنی را در کشور انجام دادیم و نتایج هم در بخش اول کتاب سال موجود است. نکته‌ای که در این زمینه وجود دارد این است که این پیمایش سال 1400 و زمانی که در اوج کرونا قرار داشتیم به صورت تلفنی انجام شد. جنس پیمایش هم از نوع افکارسنجی و خوداظهاری بوده است. یعنی پرسیده شده است که مثلاً میزان علاقه شما به قرآن چقدر است یا چقدر می‌توانید قرآن بخوانید یا ترجمه کنید. این ممکن است برای صحت‌سنجی و اعتبارسنجی نیاز به پیمایش حضوری و مهارت سنجی داشته باشد.

جمالی در ادامه در پاسخ به این سوال که تا چه میزان نتایج این پیمایش منبع تصمیم‌گیری خواهد بود، گفت: در گزارش‌هایی که از وضعیت قرآنی کشور تهیه می‌کنیم یا مثلاً گزارش کارشناسی که برای مرکز پژوهش‌های مجلس تهیه کردیم سعی شد از نتایج این پیمایش برای پیشنهادات و آسیب‌شناسی‌ها استفاده شود. از نظر علمی اگر بخواهید بگوئید که آموزش قرآن در کشور باید جدی‌تر گرفته شود، این نیاز به یک مستند علمی دارد، پیمایش این کمبود مستند و اطلاعات را پوشش می‌دهد.

کارشناس دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی بیان کرد: کتاب سال قرآنی به طور کلی نتایج پیمایش و گزارش عملکرد دستگاه‌ها را شامل شده است. نکته‌ای که می‌شود به آن اشاره کرد این است که پیمایش‌ها و به خصوص پیمایش‌هایی که حالت نظرسنجی، افکارسنجی و مهارت‌سنجی دارد زمانی می‌توانند کارکرد واقعی خودشان را بهتر نشان دهند که چند دوره این پیمایش انجام شود. یعنی با یک بار پیمایش خیلی نمی‌توانید متوجه وضعیت شوید.

آیا پیمایش ملی در حوزه قرآن تکرار می‌شود

جمالی در پاسخ به این سوال که آیا این پیمایش ادامه خواهد داشت؟ گفت: کتاب سال ادامه دارد و بحث گزارش دستگاه‌ها در حال دریافت است، اما بحث پیمایش، با توجه به اینکه هزینه خاص خود را نیاز دارد در ابهام قرار دارد. علاوه بر این قرار شده بود امسال پژوهشی در خصوص اطلس آموزش قرآن انجام شود، با توجه به اینکه درصد بالایی از سوالات آن پیمایش و اطلس آموزش قرآن مشترک خواهد بود، لذا پیش‌بینی می‌شود در کتاب سال از نتایج همان پژوهش استفاده شود.

وی در بخش دیگری از این گفت‌وگو با اشاره به اینکه در بحث کتاب سال دو هدف کوتاه مدت و بلندمدت را دنبال می‌کنیم، گفت: هدف کوتاه مدت ما این است که از طریق کتاب سال متوجه وضعیت قرآنی دستگاه‌ها شویم، به عنوان مثال سال‌های 98 و 99 یک سری از دستگاه‌ها، فعالیت‌هایی داشتند که ما نیز تعجب کرده بودیم که چنین دستگاهی با وجود نداشتن مأموریت مستقیم قرآنی، اما حجم گسترده‌ای از فعالیت قرآنی را در طول سال انجام می‌دهد. این برای ما یک سری اطلاعات و آمار مفیدی به همراه داشت.

جمالی افزود: هدف اصلی از انتشار کتاب سال قرآنی که هدف بلندمدت است به بحث مصوبه یکسان‌سازی عناوین برنامه‌های دستگاه‌ها که به تصویب ستاد مهندسی فرهنگی کشور رسیده، باز می‌گردد. در سومین جلسه ستاد هماهنگی مهندسی فرهنگی کشور در سال 1398 مصوبه‌ای با عنوان یکسان‌سازی عناوین برنامه‌های دستگاه‌ها منطبق بر اسناد راهبردی توسعه فرهنگ قرآنی به منظور رفع تداخلات و موازی‌کاری‌ها به تصویب رسید. افقی که برای خودمان ترسیم کرده‌ایم این بود که به مرور تمام فعالیت‌های قرآنی که در کشور انجام می‌شود (چه دستگاه‌های قرآنی و چه غیرقرآنی) همه فعالیت‌ها ذیل اسناد راهبردی توسعه فرهنگ قرآنی انجام شود. یعنی به عبارتی اسناد تهیه شده از منشور تا سایر اسناد به گونه‌ای تدوین شده است که تقریباً هیچ برنامه قرآنی وجود ندارد که ذیل این اسناد تعریف نشود.

کتاب سال مقدمه‌ای بر اجرای مصوبه یکسان‌سازی 

وی بیان کرد: چشم‌انداز بلندمدت ما این است که به مرور گزارش‌هایی که از دستگاه‌ها دریافت می‌کنیم را بررسی کنیم که اولاً چقدر و ثانیاً با کدامیک از بندهای سند همخوانی دارد و در راستای اهداف سند است. لذا هدف بلندمت این بوده که این کتاب مقدمه‌ای باشد تا بتوانیم مصوبه یکسان‌سازی را اجرایی کنیم و همه برنامه‌های قرآنی دستگاه‌ها منطبق با این اسناد باشد.

کارشناس دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی در پاسخ به این سوال که پس از سه دوره چاپ کتاب سال قرآنی تا چه میزان به اجرایی شدن مصوبه یکسان‌سازی نزدیک شده‌ایم، تصریح کرد: قبل از هر چیز لازم است که خود سازمان برنامه و بودجه این مصوبه را باور داشته باشد. یک بخش از اجرایی‌سازی این مصوبه خیلی در اختیار شورای توسعه فرهنگ قرآنی نیست و نیاز به یک سری رایزنی و گفتمان‌سازی دارد تا مراجع بالاتر محوریت اسناد راهبردی را به رسمیت شناخته و تمام اقدامات قرآنی ذیل اسناد راهبردی تعریف شود. بخش دیگر هم به این بر می‌گردد که وقتی گزارش‌هایی را از دستگاه‌ها می‌گیریم، میزان تحقق آن سند را مشخص کنیم.

وی افزود: سعی کرده‌ایم طی این چند سال مصوبه یکسان‌سازی را چه از طریق سازمان برنامه و بودجه و مجلس و چه از طریق مراکز بالادستی تفهیم کنیم. یکی از مشکلات و آسیب‌هایی که حوزه قرآن و اعتبارات قرآنی در شش سال اخیر داشته این بوده که گزارش‌های دقیقی از اینکه اعتبارات چقدر بوده و چقدر به دستگاه‌ها تخصیص داده شده، نبوده است.

دلایل برگشت 36 درصد از بودجه قرآنی

جمالی با اشاره به اینکه در 12 سال گذشته 36 درصد از اعتبارات قرآنی برگشت خورده است، گفت:‌ دلیل آن هم این است که گزارش‌ها دقیق نبوده و سازمان برنامه به این اطمینان دست پیدا نکرده است که گزارش‌ دقیق، میزان اثربخشی، تأثیر و میزان تحقق بندهای سند محقق شده باشد، لذا اهمیت کتاب سال اینجا بیشتر خود را نشان می‌دهد، چرا که وقتی در این کتاب همه فعالیت‌ها ذکر شده و مشخص شود که این فعالیت‌ها ذیل چه بندی از سند است و چه میزان از آن اجرا شده و چه میزان از اجرای سند باقی مانده است، سازمان برنامه و بودجه نیز بر اساس این گزارش‌های دقیق اطمینان پیدا خواهد کرد.