چگونگی خاکسپاری پیکرهای مطهر شهدای کربلا

پس از روز عاشورا و شهادت مظلومانه امام حسین(ع) ویاران باوفایش در کربلا، عمر سعد که دستور داده بود سر همه شهدا بریده شود بر کشته‌های لشکر خود نماز خواند و آنان را دفن کرد و سپس از کربلا به سمت کوفه راه افتاد.

پس از آنکه لشکر عمر سعد به همراه اهل حرم اهل بیت(ع) که به اسارت گرفته شده بودند از کربلا به سمت کوفه حرکت کردند، بخشی از قبیله بنی‌اسد که از ترس ابن‌زیاد به نزدیکی کربلا مهاجرت کرده و در آنجا چادر زده بودند، به محل شهادت امام حسین(ع) رسیدند و این حضور مصادف با حضور امام سجاد(ع) در مکان شد و اقدام به دفن شهدای کربلا و سید و سالار شهیدان کردند.

به تعبير مرحوم حاج «شيخ عباس قمى» در نفس المهموم: «در كتب معتبر كيفيت دفن امام حسين عليه السلام و اصحابش به تفصيل نيامده است» (نفس‌المهموم، شیخ عباس قمی ص 213 و عاشورا ريشه‌ها، انگيزه‌ها، رويدادها، پيامدها، مكارم شيرازى، ناصر، ص 550). اما پیکر مطهر امام حسین(ع) و یارانش طبق نقل مشهور و به تصریح مورخان سه روز در دشت کربلا باقی ماند و برخلاف نقل ابومخنف که در مقتل الحسین زمان دفن شهدا را یک روز بعد ذکر کرده است، به اتفاق نقل محدثین آن‌گونه که محدث قمی بیان می‌کند، در ابتدای روز سیزدهم محرم اجساد مطهر دفن شدند. این موضوع نیز در زیارت ناحیه مقدسه مورد اشاره قرار گرفته است: «أَلسَّلامُ عَلى مَنْ دَفَنَهُ أَهْـلُ الْقُرى سلام بر آنکه اهل قریه‌ها دفنش کردند».

مضجع مطهر حضرت علی‌اکبر(ع)

در خصوص جایگاه مضجع مطهر و نورانی سیدالشهدا و علی‌اکبر(ع) و حضرت عباس(ع) به طور دقیق در کتب متقدم و متأخر، روایات فراوانی وارد شده است به طوری که در بین علمای عام و خاص در این خصوص جای شک و تردیدی وجود نداشته و ندارد. همان‌گونه که در نوشته‌های پیشین نیز اشاره شد تنها ۵ الی ۶ سال پس از واقعه کربلا یعنی در سال‌های ۶۷ یا ۶۸ هجری به دستور مختار ثقفی، گنبد و مکانی بالای قبر شریف سیدالشهدا(ع) بنا شد.

در اینجا در خصوص جایگاه قبور مطهر اصحاب و سایر شهدا کربلا رضوان الله علیهم سخن خواهیم گفت. شیخ مفید (ره) در الارشاد در نقل وقایع عاشورا می‌نویسد:

«فهؤلاء سبعه عشر نفسا من بنی هاشم – رضوان الله علیهم أجمعین – إخوه الحسین وبنو أخیه وبنو عمیه جعفر و عقیل، وهم کلهم مدفونون مما یلی رجلی الحسین علیه السلام فی مشهده حفر لهم حفیره وألقوا فیها جمیعا وسوی علیهم التراب، إلا العباس بن علی رضوان الله علیه فإنه دفن فی موضع مقتله على المسناه بطریق الغاضریه وقبره ظاهر، ولیس لقبور إخوته وأهله الذین سقیناهم أثر، وإنما یزورهم الزائر من عند قبر الحسین علیه السلام ویومئ إلى الأرض التی نحو رجلیه بالسلام، وعلی بن الحسین علیهما السلام فی جملتهم، ویقال: إنه أقربهم دفنا إلى الحسین علیه السلام. فأما أصحاب الحسین رحمه الله علیهم الذین قتلوا معه، فإنهم دفنوا حوله ولسنا نحصل لهم أجداثا على التحقیق والتفصیل، إلا أنا لا نشک أن الحائر محیط بهم رضی الله عنهم وأرضاهم وأسکنهم جنات النعیم».

اینها که نام بردیم، هفده نفر از بنی‌هاشم بودند؛ برادران حسین و فرزندان برادرش و فرزندان دو عمویش جعفر و عقیل که همه پایین پای آن حضرت دفن شده‌اند که برایشان گودالی حفر کردند و همه را در آن جا به خاک سپردند؛ غیر از عباس که در منساه راه غاضریه در مقتل خود مدفون و قبرش ظاهر است، ولکن قبور این شهدا که نام بردیم اثرش معلوم نیست، بلکه زائر اشاره می‌کند به سوی زمینی که پایین پای حضرت حسین(ع) است و سلام بر آنها می‌کند و علی بن الحسین(ع) نیز با ایشان است. گفته شده که آن حضرت از سایر شهدا به پدر خود نزدیکتر است.

دفن شهدای کربلا در حائر

شیخ مفید در ادامه می‌آورد: اما اصحاب امام حسین علیه السلام که با او به شهادت رسیدند، پیرامون قبر او دفن شده‌اند. ما در پی آن نیستیم که برای دیگر شهدای کربلا، به‌طور مفصل، قبرهای جداگانه معین کنیم و تنها چیزی که یقین است، آن است که همگی در «حائر» دفن شده‌اند و از آن بیرون نیستند. (الإرشاد، الشیخ المفید، ج ٢، الصفحه ١٢۶، لواشجع الاشجان فی مقتل الحسین (ع)، سید محسن الامین، ص ۱۵۲، بحار الانوار، علامه المجلسی، ج ۴۵، ۱۸۰).

طبق نقل تاریخ و محدثین بنی‌اسد به همراه امام سجاد(ع) گودالی برای اصحاب حفر کرده و آنان را در آن گودال به خاک سپرده‌اند؛ در این صورت دو فرض وجود دارد: فرض اول این است که بنی‌اسد شهدای بنی‌هاشم و اصحاب را در یک گودال دفن کرده باشند و فرض دوم این خواهد بود که بنی‌اسد دو گودال حفر کرده باشند؛ یکی در نزدیک پای حضرت امام حسین(ع) که در آن شهدای بنی‌هاشم و یکی در فاصله چند متری با آن حضرت و در آن شهدای اصحاب و انصار را دفن کرده باشند که فرض دوم کمی بعید به نظر می‌رسد و احتمال آن ضعیف خواهد بود. در این خصوص علامه مورخ شیخ فضل علی قزوینی در کتاب گرانسنگ خود می‌نویسد:

بنابراین، در واقع قبر علی بن حسین(ع) به قبر پدر بزرگوارش متصل است و قبور دیگر شهدا به قبر علی بن حسین(ع) پیوسته است. بنابراین، دور نیست که بگوییم ضریح مقدسی که امروزه وجود دارد، هم قبر امام حسین(ع) و هم قبر علی بن حسین(ع) را در برگرفته و بر گودال شهدا نیز محیط است؛ به خصوص اگر گودال را یکی بدانیم یا به وجود دو گودال عریض، معتقد شویم. (الامام الحسین علیه السلام واصحابه، شیخ فضل علی قزوینی، ص ۲۳۱).

شیخ عباس قمی نیز بیان می‌کند که بنی‌اسد شهدا را در یک گودال و پایین پای حضرت(ع) تدفین کرده‌اند. او می‌نویسد:

مضجع شریف حضرت حبیب بن مظاهر

چون عمر سعد از کربلا به سوی کوفه روان گشت جماعتی از بنی‌اسد که در اراضی غاضریه مسکن داشتند، چون دانستند که لشکر ابن سعد از کربلا بیرون شدند به مقتل آن حضرت و اصحاب او آمدند و بر اجساد شهدا نماز گذاشتند و ایشان را دفن کردند به این طریق که امام حسین علیه السلام را در همین موضعی که اکنون معروف است دفن کردند و علی بن الحسین(ع) را در پایین پدر به خاک سپردند، و از برای سایر شهدا و اصحابی که در اطراف آن حضرت شهید شده بودند حفره‌ای در پایین پا کندند و ایشان را در آن حفره دفن نمودند، و حضرت عباس(ع) را در راه غاضریه در همین موضع که مرقد مطهر او است دفن کردند. و قبرهای شهدا معین نیست که از آن هر یک کدام است الا اینک لاشک حائر محیط است بر جمله‌شان.(منتهی الآمال، شیخ عباس القمی، ج۱، ص ۵۶۳).

شیخ عمادالدین طبری نیز در کتاب خود اشاره می‌کند که همه شهدا در یک گودال دفن شده‌اند‌: «و دفنوا بقیه الشهداء فی قبرا واحد ... و لا تعرف قبور الشهداء علی التعیین لمن ولمن لکن مما لاشک فیه ان الحائر محیط بهم تحت قبر الحسین(ع)»: بقیه شهدا را در یک قبر دفن کردند و لذا نمی‌توان قبر تک تک آنها را تعیین و تشخیص داد جز اینکه ما شک نداریم که حائر حسینی بر آنها محیط است.(کامل البهائی، عماد الدین طبری، ج ۲، ص ۳۵۶ و منتهی الآمال شیخ عباس القمی، ج۱، ص ۵۶۴).

نکته مهم و قابل ذکر آن است که جایگاه مضجع شریف حضرت حبیب بن مظاهر اسدی از بقیه شهدای کربلا جداست و ایشان به صورت انفرادی دفن شده‌اند. به نظر دکتر حیدر الصمیانی، دو احتمال در این خصوص وجود دارد، نخست آنکه: «أنّهم إنّما دفنوه منفرداً اعتناءً منهم فيه؛ لأنّه أسديّ، بل ومن شخصيات بني أسد»: او را به تنهایی دفن کردند به دلیل توجهی که به شخصیتش داشتند. زیرا او از قبیله بنی‌اسد بود، بلکه یکی از شخصیت‌های مهم بنی‌اسد است. و احتمال دوم آن دست که «أنّهم دفنوا أصحاب الحسين(ع) حول قبره الشريف متفرّقين، حيث جعلوا لكلّ واحدٍ منهم قبراً منفرداً، فاشتهر من بينهم قبر حبيب؛ لكثرة زائريه من قِبل بني أسد والمعتنين به من قِبلهم دون بقيّة القبور الأخرى»: یعنی بنی اسد اصحاب را در اطراف قبر شریف امام حسین(ع) دفن کردند و برای هرکدام از اصحاب یک قبر جداگانه در نظر گرفته‌اند که از بین آنها قبر حبیب بن مظاهر به دلیل زیارت‌ها و توجه بنی‌اسد در طول تاریخ مشهور تر شد. (موسوعة في ظلال شهداء الطف، الصمياني، حيدر، ج 2، 118).

البته به نظر می‌رسد قول و احتمال اول نسبت به دیگر احتمالات ارجحیت داشته باشد چرا که شخصیت‌هایی همچون علامه نمازی بر این موضوع تأکید دارند: «وكذلك شهداء كربلاء دفنوا في مكان واحد.» شهدای کربلا در یک مکان و باهم دفن شده‌اند. (مستدرك سفينة البحار، النمازي، الشيخ علي، ج 8، 372).

مضجع نورانی حضرت عباس(ع)

علامه سیدمحسن امین پس از نقل وقایع دفن شهدای کربلا می‌نویسد که بسیاری از اهل معرفت از راه رفتن در جهت پایین پای امام حسین(ع) امتناع می‌کنند به خاطر اینکه نمی‌خواهند بر روی قبور شریف شهدای کربلا قدم بگذارند: «وحفروا للشهدا من اهل بیته و لاصحابه الذین صارحوا حوله من مایلی رجلی الحسین(ع) فجمعوهم و دفنوهم جمیعا فی حفیره واحده و سووا علیهم التراب ولذالک یمتنع اهل المعرفه من المرور من جهه رجلی الحسین(ع) خوفا من المشی علی قبورهم الشریفه» (المجالس السنیه – سید محسن الامین، ج۱، ص ۱۵۰). اما درباره جایگاه مطهر مضجع نورانی حضرت عباس علیه السلام اختلافی بین محدثان وجود ندارد و همه بر این نکته تأکید دارند که حضرت عباس در همان موضع که به شهادت رسیدند، دفن شدند. علامه سماوی می‌نویسد:

گويند علت اينكه عباس را در محل شهادتش به خاك سپردند، آن بود كه بدن وى به چند قسمت، پاره پاره شده بود و امكان انتقال آن به كنار قبر امام حسين(ع) و ساير شهدا نبود. برخى نيز گفته‌اند كه بنى‌اسد، حبيب بن مظاهر را در محلى نزديك بالا سر امام حسين(ع) دفن كردند و بنى‌تميم، حر بن يزيد رياحى را به نقطه‌اى در فاصله يك ميل از قبر حسين(ع) منتقل و در آنجا دفن كردند. (ابصار العين فى انصار الحسين، سماوى، ص 219).

محمدرضا سلمانی عبیات؛ پژوهشگر تاریخ شیعه