ساختار قبیله‌ای و عدم تبیین تشیع امامتی؛ عامل بروز واقعه عاشورا

یکی از موضوعات بسیار مهمی که در رابطه با قیام امام حسین(ع) و حادثه عاشورا مطرح می‌شود این است که در گستره تحولات اجتماعی چه زمینه‌هایی به وجود آمد که باعث شد فقط پنجاه سال پس از ارتحال پیامبر(ص)، حادثه‌ای با این ابعاد به وقوع بپیوندد؟

همچنین چه عواملی باعث شد که جامعه آن روز در مقابل این حادثه بزرگ واکنشی سرد، بی‌روح و کم‌اثری را از خود بروز دهد؟ واقعه‌ای که شاید بتوان ادعا کرد نظیری در تاریخ بشریت ندارد و حادثه‌ای است که وجدان هر انسانی را متأثر می‌کند. از این رو باید حادثه‌ای با این اهمیت از ابعاد مختلف بررسی شود. یکی از جنبه‌هایی که می‌تواند به منظور پاسخ دادن به این سؤال کمک کند بررسی تحولات ساختاری جامعه است که پس از بعثت پیامبر اکرم(ص) ایجاد شد.

محمدرضا بارانی، عضو هیئت‌ علمی گروه تاریخ دانشگاه الزهرا(س)، در گفت‌و‌گو با ایکنا، به تشریح زمینه‌های اجتماعی وقوع حادثه عاشورا پرداخت و اظهار کرد: در مورد زمینه‌های اجتماعی نهضت امام حسین(ع) بررسی‌های فراوانی انجام و نیز دیدگاه‌های مختلفی مطرح شده و همواره این موضوع سؤال‌برانگیز بوده است که چرا جامعه مسلمین به جایگاهی رسید که در فاصله 50 سال پس از وفات پیامبر(ص)، اسلام ناب را فراموش کرد و کار را به جایی رساند که هیچ‌گونه یاری و مساعدتی به اهل بیت(ع) و امام حسین(ع) نکرد و واکنش چندانی در برابر حادثه عاشورا از خود نشان نداد.

مدینه 

بارانی ادامه داد: هنگامی که با دقت به این موضوع می‌نگریم، مشاهده می‌کنیم زمانی که خبر مرگ معاویه در قلمروی اسلامی اعلام می‌شود، امام حسین(ع) با سه مکان مهم ارتباط دارد. اولین مکان، شهر مدینه است. زمانی که خبر مرگ معاویه در مدینه پخش می‌شود، امام حسین(ع) که در مدینه بود با یزید بیعت نمی‌کند، اما مردم مدینه به عنوان شهری که محل زندگی پیامبر(ص) و مرکز حکومت ایشان بود در برابر این مسئله سکوت کرد و هیچ واکنشی نشان نداد. امام(ع) نیز از مدینه حرکت کرد و به سمت مکه رهسپار شد.

مکه

وی گفت: دومین مکان مهمی که امام حسین(ع) با آن در ارتباط بود، شهر مکه بود. مکه از جهات مختلفی همچون استقرار کعبه و خانه خدا در آنجا، نگاه ویژه مردم به این شهر و نیز موسم حج، که امام(ع) نیز در این زمان به مکه وارد شد، در عالم اسلام اهمیت دارد. بنابراین، در آن ایام مردم از نقاط مختلف قلمروی اسلامی در مکه حضور داشتند، اما در همین زمان هیچ‌گونه واکنشی از سوی مردم مشاهده نشد و جمعیت حاضر در این شهر نیز با امام(ع) همراهی نکردند. البته برخی از حضور امام(ع) در مکه استقبال می‌کنند، اما مشاهده نمی‌شود که جمعیت حاضر در مکه واکنش خاصی به مرگ معاویه و خلافت یزید و نیز عدم بیعت امام حسین(ع) داشته باشند.

عضو هیئت‌ علمی گروه تاریخ دانشگاه الزهرا(س) تصریح کرد: بسیاری از مردم جامعه اسلامی علی‌رغم اینکه یزید را در حد خلافت بر جامعه مسلمین نمی‌دانستند، با امام حسین(ع) در برابر یزید همراهی نکردند. بنابراین، امام(ع) در مکه نیز همانند مدینه تنها بودند و کار به جایی رسید که حتی برخی نزدیکان ایشان نیز آن حضرت را از حرکت به سوی عراق منع کردند.

کوفه

بارانی اظهار کرد: سومین مکان مهمی که امام حسین(ع) با آن در ارتباط بود، کوفه بود. متأسفانه مردم شهر کوفه نیز علی‌رغم نامه‌های فراوانی که برای حمایت از امام حسین(ع) در برابر یزید نوشتند، اما از یاری امام(ع) دست برداشتند و به ایشان پشت کردند. مردم کوفه از یک سو ابتدا با تأخیر به منظور همراهی امام(ع) اقدام کردند، اما از سوی دیگر زمانی که امام(ع) به نزدیکی کوفه رسیدند، مردم همراهی‌ نکردند.

وی با اشاره به دلایل همراهی نکردن و عدم واکنش مردم برای حمایت از امام(ع) در برابر یزید، یعنی دلایل اجتماعی بروز حادثه عاشورا تصریح کرد: با وجود اینکه بسیاری از مسلمانان به این مسئله واقف بودند که یزید هیچ‌گونه شأنی برای خلافت و رهبری جامعه مسلمین ندارد، اما چرا جامعه اسلامی با امام حسین(ع) همراهی نکرد و کار به جایی رسید که حادثه عاشورا پیش آمد؟ چگونگی رسیدن جامعه مسلمین به این حد از بی‌اعتنایی و عدم همراهی با حق دو عامل عمده داشت. اولین عامل اصلی این بود که مردم باورمندی روشن و تدوین‌شده‌ای برای پیروی از اندیشه امامت نداشتند؛ یعنی مردم هیچ‌گونه باور قلبی به اندیشه امامت نداشتند و همین مسئله از دلایل بسیار مهم همراهی نکردنشان با امام بود.

بارانی گفت: عامل دیگر این بود که معاویه در زمان حیاتش اوضاع جامعه مسلمین را به سمتی سوق داد که هیچ‌گونه مخالفتی، جز عده‌‌ای معدود، در برابر خلافت یزید وجود نداشته باشد. معاویه با بزرگان قبایل و شهرهای مختلف جامعه اسلامی طوری رفتار کرد که سنت‌های گذشته و قبیله‌ای را که پیش از اسلام وجود داشت احیا کرد و مردم از سبک زندگی غیرقبیله‌ای، که پیامبر(ص) بر آن پافشاری می‌کرد، دور شدند. معاویه از این عنصر استفاده کرد و فرهنگ‌سازی مدنظر خود را در رابطه با پذیرش خلافت یزید از سوی جامعه انجام داد.

وی با بیان اینکه این مسئله باعث شد که معاویه هیچ‌گونه نگرانی‌ای از واکنش مردم و عامه جامعه به خلافت یزید نداشته باشد، اظهار کرد: احیای ساختار قبیله‌ای از سوی معاویه و عدم تبیین دقیق و روشن تشیع امامتی برای مردم دو عامل مهم اجتماعی بود که موجب عدم همراهی مردم با امام حسین(ع) در برابر یزید شد و حادثه عاشورا را رقم زد. همین مسئله باعث شد تا پس از شهادت امام حسین(ع) رویکرد ائمه شیعه همچون امام باقر(ع) و امام صادق(ع) به سمت تبیین دقیق و روشنگرانه اندیشه امامت شیعه باشد. در نتیجه در آینده امویان را با مشکلات و چالش‌های فراوانی مواجه کرد و تبیین اندیشه سیاسی تشیع امامتی یکی از رویکردهای مهم ائمه(ع) پس از قیام عاشورا بود.