تحقیقات حوزه در زمینه فضای مجازی کافی نیست

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالحسن حسنی، کارشناس فقه فضای مجازی شامگاه 9 تیر در نشست «بررسی قاعده دفع ضرر محتمل» با اشاره به اینکه دفع ضرر محتمل، دلیل عقلی دارد زیرا عقل حکم می‌کند اگر قرار است ضرری به انسان برسد باید آن را دفع کرد، گفت: این قاعده برگرفته از فطرت است به همین جهت دلیل نقلی برای آن ذکر نشده است.

وی افزود: حالا آیا از این دلیل عقلی می‌توان در فقه استفاده کرد؟ برای اینکه بتوانیم از این قاعده در فقه بهره ببریم باید از قاعده ملازمه استفاده کنیم که می‌گوید: کلما حکم به الشرع حکم به العقل و کلما حکم به العقل حکم به الشرع.

وی در ادامه بیان کرد: خود قاعده ملازمه مورد خدشه قرار گرفته است و خیلی از بزرگان نسبت به آن تردید کرده‌اند و برخی از این تردیدها جا هم دارد و بزرگان در تردیدافکنی در آن بیراهه نرفته‌اند زیرا ممکن است چیزهایی را شرع واجب بداند ولی عقل فی نفسه وجوب آن را درک نکند و برعکس.

حسنی تصریح کرد: حال اگر این قاعده را اینگونه مطرح کنیم که «کلما حکم به العقل لانه حسن حکم الشرع بانه حسن و کلما حکم به العقل بانه قبیح حکم به الشرع بانه قبیح» یعنی بحث را از وجوب و حرمت به حسن و قبح ببریم در این صورت نمی‌توان این قاعده را کنار گذاشت البته این نکته مطرح است که رابطه‌ای بین حسن و وجوب به شکل ملازمه و حتی اقتضاء وجود ندارد. حَسَن با مطلوب بودن نزد شارع اقتضاء و ملازمه دارد و این مطلوبیت ممکن است به شکل مطلوبیت به اقتضاء یا وجوب و یا حتی اباحه و جواز استفاده باشد به این ترتیب نسبت به قاعده دفع ضرر محتمل در وجوب آن نمی‌توان محکم ایستاد.

حسنی با بیان اینکه آیا این قاعده ضرر اخروی را هم شامل می‌شود و اگر آن را شامل شود کلامی خواهد شد، گفت: از این منظر، با آن نمی‌توان حکم فرعی را اثبات کرد ولی اثبات اصل ضرورت دین را می‌توان انجام داد. حکم فرعی با استناد به ضرری ثابت می‌شود که در همین دنیا هست و ضرر مشخصی هم هست یعنی بگوییم از این فعل فلان ضرر معین ایجاد می‌شود و شما از آن پرهیز کنید.

این کارشناس فقه فضای مجازی تصریح کرد: در این قاعده ضرر نامعین ملاک نیست زیرا الان که ما در اینجا نشسته‌ایم ممکن است سقف بریزد و زیر آوار بمانیم یا زلزله بیاید یا به خیابان می‌رویم تصادف کرده و کشته شویم، بنابراین ضرر باید معین باشد و نسبت آن با فعلی که انجام می‌شود روشن باشد همچنین این قاعده بستگی به شدت ضرر و گستره آن هم مرتبط است زیرا ممکن است ضرر فی حد نفسه نسبت به یک نفر شدید نباشد ولی در جامعه فاجعه درست کند مثلا سرماخوردگی یک بیماری شدید نیست ولی اگر به خاطر واگیردار بودن در سطح جامعه منتشر شود ضرر آن تشدید شود.

جایی که هزینه جانی برای دفع ضرر لازم است

حسنی با بیان اینکه مکان و موقعیت و زمان، امکان جبران ضرر، هزینه جبران ضرر و هزینه دفع ضرر محتمل هم دخیل در بحث از این قاعده است، گفت: گاهی هزینه جانی و اقتصادی و ... مطرح است بنابراین از خود می‌پرسیم که آیا می‌ارزد برای جلوگیری از یک ضرر، هزینه جانی بدهیم؟ مثلا وقتی مواد مخدر وارد کشور شود برای دفع آن ممکن است عده‌ای فدا شوند و الان هم کم شهید در این مسیر نداده‌ایم.

وی با بیان اینکه در فضای مجازی هم ما با ضررهای زیادی روبرو هستیم، اظهار کرد: گاهی این ضررها را عرف به راحتی درک می‌کند، فرض کنید مثلا درگاه یک بانک هک شود که این نوع دزدی‌ها مخصوص فعالیت اقتصادی در فضای مجازی است؛ برخی ضررها شرعی هستند مانند ضررهای مرتبط با عفت و حیا که عرف عموم تا حدی به این ضرر توجه دارد ولی نه در حدی که شرع انتظار دارد. حال قصد داریم درباره مسائل فضای مجازی از این قاعده استفاده کنیم؛ بر این اساس، در حد ورود به جزئیات اگر با ضرری مواجه شدیم عقل می‌گوید آن را دفع کنید ولی آیا اگر آن را دفع نکردیم در آخرت مورد عقوبت هستیم یا خیر؟ پاسخ به این سؤال وابسته به ادله دیگر است.

وی اضافه کرد: آیا این مقدار ایجابی که عقل برای ما در دفع ضرر در فضای مجازی و حقیقی دارد به ما مجوز می‌دهد که اگر فرد و مسئولی به دفع این ضررها در فضای مجازی نپرداخت مورد مؤاخذه قرار گیرد؟ که این هم نیازمند بررسی است.

حسنی ادامه داد: یکی دیگر از موضوعات فضای مجازی، فیشینگ است که باعث ضرر افراد زیادی می‌شود، سؤال این است که چه کسی باید مانع ضرر افراد شود؟ آیا خود متضرر است یا افراد دیگر؟ گاهی ممکن است مخاطب دفع ضرر محتمل، خود فرد نباشد مثلا خیلی از افراد توانایی تفکیک بین صفحه اصلی و جعلی را در فضای مجازی ندارند و حتی گاهی خود متخصصان هم این توانایی را ندارند. یا ممکن  است یک کودک بدون نظارت خانواده باعث ایجاد ضرر اقتصادی و .. شود که قطعا خانوداه هم مسئولیت دارند. البته مقامات دولتی هم قطعا مسئولیت دارند. بنابراین در ضررهای فضای مجازی گاهی مسئول خود فرد است، گاهی خانواده، گاهی مسئولان حکومت و گاهی ترکیبی از اینها. البته مسئولیت دفع ضرر ممکن است ضمان دنیوی نداشته باشد ولی ضمان اخروی دارد.

جداسازی اینترنت کودک و نوجوان لازم است

وی در پاسخ به این پرسش که آیا جداسازی اینترنت کودکان از دیگر افراد خوب است یا خیر؟ گفت: آنچه طبق این قاعده استخراج می‌شود خوب و حتما لازم است نسبت به اینترنت کودک و نوجوان تصمیم لازم را بگیریم زیرا فضا مجازی چیزی نیست که ما وارد آن شویم بلکه این فضا وارد زندگی ما شده و می‌شود. نباید نگاه به گذشته و حتی حال فضای مجازی باشد و باید آینده‌نگری داشته باشیم زیرا فضای مجازی در آینده وارد فضای فیزیکی ما خواهد شد مانند فناوری متاورس و در این موارد مسئله خیلی پیچیده و متفاوت است و از الان باید فکری برای آن بکنیم.

کارشناس فضای مجازی با بیان اینکه حال اگر این تفکیک انجام نشود حتما لازم است خانواده مسئولیت  خود را بپذیرد و نسبت به آن مؤاخذه شود. او در پاسخ به این پرسش که ظرفیت فقه برای مسائل حکمرانی چقدر است؟ اظهار کرد: بنده بین حکومت و حاکمیت و حکمرانی فرق قائل هستم، در حاکمیت ما یک نهاد رسمی داریم که علی القاعده و مبتنی بر قانون، قدرت بدون منازعه‌ای دارد، دستور صادر می‌کند و باید اجرایی شود و اگر نشد ابزارهای مؤاخذه در دست دارد ولی حکمرانی این نیست، یعنی اراده خود را تحمیل نمی‌کند بلکه اراده دیگران را به سمتی که خودش می‌خواهد می‌کشاند. در اینجا حاکمیت هم ممکن است جزء ابزارهای حکمرانی باشد مثلا امام قبل از انقلاب حکمرانی داشت ولی حاکمیت نداشت ولی بعد از انقلاب هم حکمرانی داشت و هم ابزارهای حاکمیت.

حسنی بیان کرد: ظرفیت فقه به نظرم در انقلاب اسلامی تجربه شد چون انقلابی پدید آمد که در تاریخ جهان تحولات وسیعی ایجاد کرد و این تحولات از همه انقلاب‌های دیگر بیشتر بوده و هست ولی به لحاظ نظری مخصوصا در مرحله سیاستگذاری، فی نفسه در دانش فقه مورد توجه قرار نگرفته است ولی اگر بگوییم آیا فقه بازنگاری شریعت الهی در یک دانش انسانی است به نظر بنده چنین چیزی ممکن و شدنی است زیرا شریعت آموزه‌هایی برای تدوین قانون و سیاستگذاری ارائه کرده است.

تحقیقات حوزه در فضای مجازی کافی نیست

این کارشناس همچنین در پاسخ به پرسشی با این مضمون که وضعیت آموزشی و پژوهشی حوزه در مسائل مرتبط با فضای مجازی چگونه است؟ اضافه کرد: در حوزه الان دروس خارجی برای مسائل فضای مجازی در حال برگزاری است و دروس خارج هم پژوهشی هستند مخصوصا اینکه عناوین آن به روز است، مثلا رمزارز، بازی‌های مجازی، حکمرانی فضای مجازی و ... . ولی اگر سرعت تحولات فضای مجازی و گستردگی آن را در نظر بگیریم این تحقیقات و آموزش‌ها در حد کفایت نخواهد بود زیرا از چابکی برخوردار نیست و تعداد آن هم اندک است.  

حسنی تصریح کرد: الان ما کاربر فضای مجازی هستیم و نه سازنده، و میزان سازندگی ما در این فضا اندک است و از حیث اجتماعی هم برای این نوع پژوهش‌ها، تقاضا زیاد است مانند طراحی دستورالعمل‌ها، حوزه امنیت فضای مجازی و اینکه آینده فضای مجازی تعیین شود و همه اینها نیازمند تربیت متخصصانی در این زمینه از سوی حوزه علمیه است. 

رابطه واقعه 15 خرداد و قاعده دفع ضرر احتمالی

وی در پاسخ به پرسشی درباره اینکه در روز 15 خرداد 42، احتمال کشته شدن افراد محتمل بود ولی چرا دفع ضرر احتمالی صورت نگرفت؟ افزود: من به مسئله مواد مخدر اشاره کردم که افرادی برای دفع ضرر حتی برای کسانی که به علت استفاده از آن معتاد می‌شوند اقدام کرده و شهید می‌شوند و عقل این هزینه مالی و جانی را جایز می‌داند، در 15 خرداد 42 هم ضرر بزرگی مانند کاپیتولاسیون بر کشور وارد می‌شد و دفع چنین ضرری حتی با هزینه جانی لازم بود و به همین دلیل هم انجام شد و به راحتی پذیرفته شد.