بیابان‌زاها بدهکاران مردم دنیا و آیندگان هستند
دانشیار دانشکده حقوق دانشگاه قم ضمن تحلیل مسئله فقهی افرادی که موجب گسترش بیابان‌ها می‌شوند، گفت: سرسبزی، جنگل و سایر مناطق زمین متعلق به تک تک مردم جهان است و وقتی مربوط به همه مردم شد، تخریب آن از نظر شرعی ما را مسئول و بدهکار همه مردم می‌کند.
بیابان‌زایی بعد از دو چالش تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین به عنوان سومین چالش مهم جامعه جهانی در قرن ۲۱ محسوب می‌شود. بیابان‌زایی پدیده‌ای است که در نتیجه تخریب زمین‌ها در مناطق خشک، نیمه خشک و نیمه مرطوب تحت تأثیر عوامل اقلیمی و انسانی پدیدار می‌شود. در اثر گسترش این پدیده، پوشش گیاهی مناطق از بین رفته و بیابان‌ها گسترده می‌شوند.
بیابان‌زایی نوعی از تخریب زمین است که در آن منطقه‌ای با زمین‌های تقریبا خشک، به صورت کاملا مشهود و ملموس خشک و لم‌یزرع می‌شود و معمولا آب، پوشش گیاهی و حیات‌وحش خود را نیز از دست می‌دهد. تعدادی از عوامل موثر در این زمینه عبارتند از: تغییر اقلیم و فعالیت‌های انسانی، بوته‌کَنی، چرای مفرط و خارج از فصل دام در مراتع، تبدیل مراتع به دیم‌زار، برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های آب زیرزمینی، معدن کاوی و بهره برداری از معادن، جاده سازی و توسعه شهرها و روستاها.
اما نگاه دین اسلام به مسئله بیابان‌زایی چیست؟ و از نظر فقهی تخریب‌کنندگان زمین که موجب بیابان‌زایی می‌شوند چه گناهی را مرتکب شده‌اند و چه عقوبت اخروی در انتظار آنهاست؟
حجت‌الاسلام عزیزالله فهیمی، عضو هیئت علمی دانشگاه قم و دانشیار دانشکده حقوق دانشگاه قم در گفت‌وگو با ایکنا به این سؤال‌ها پاسخ داد و گفت: در مسئله تخریب محیط زیست که منجر به گسترش بیابان‌ها و از بین رفتن زمین‌های آباد می‌شود، بُعد اول مسئله این است که این افراد از انفال که مال عمومی است استفاده منفی کرده و منطقه‌ای که می‌توانست به نفع مردم باشد را به بیابان و کویر تبدیل کرده‌اند. بنابراین از نعمت‌های خداوند خوب استفاده نکرده‌اند.
خداوند در مورد زمین از ما سؤال خواهد کرد
وی ادامه داد: حضرت علی(ع) می‌فرماید: « ِتَّقُوا اللّه َ في عِبادِهِ و بِلادِهِ فإنّكُم مَسؤولُونَ حتّى عنِ البِقاعِ و البَهائمِ، أطِيعُوا اللّه َ و لا تَعصُوهُ؛ از خدا بترسيد درباره بندگان او و سرزمين‌هايش؛ زيرا شما حتى نسبت به قطعه‌هاى زمين‌ها و چارپايان نيز بايد پاسخگو باشيد. از خدا اطاعت كنيد و نافرمانى او نكنيد». بر اساس این حدیث در مقابل زمین‌ها و چهارپایان مسئول هستیم و وقتی مسئول هستیم یعنی مورد سؤال و بازخواست الهی قرار می‌گیریم.
این پژوهشگر حوزه فقه محیط زیست با اشاره به جوجه‌کشی‌هایی که اکنون معمول شده است، گفت: این جوجه‌کشی‌هایی که رواج دارد حرام است و وقتی مسئله‌ای حرام است یعنی انجام آن گناه محسوب می‌شود. حتی اگر معاملاتی در این خصوص صورت گیرد مثلاً قراردادی بسته شود که بولدوزر جوجه‌ها را له کند آن قرارداد از نظر حقوقی باطل است.
چرا تخریب زمین ما را به همه مردم دنیا بدهکار می‌کند؟
وی تصریح کرد: سرسبزی، جنگل و سایر مناطق زمین متعلق به تک‌تک مردم جهان و حق الناس هستند و وقتی مربوط به همه مردم شد، تخریب آن توسط ما از نظر شرعی ما را مسئول و بدهکار همه مردم می‌کند.
اثبات فقهی مالیت جنگل‌ها و سرسبزی
حجت‌الاسلام فهیمی مثالی در این خصوص مطرح کرد و گفت: در خصوص خمس مراجع مطرح می‌کنند که اگر فردی 10 هزار تومان خمس بدهکار باشد، فقط به یک نفر بدهکار نیست بلکه به تمام فقرای جهان اسلام بدهکار است چون حق همه آنها را زائل کرده است. سرسبزی و درختی که زائل می‌کنیم هم «مال» است(یعنی مالیت دارد و احکام فقهی مال بر آن مترتب می‌شود). بسیاری تخریب محیط زیست را گناه می‌دانند اما برای سرسبزی، درخت و ... مالیت قائل نیستند اما ما با پژوهش‌هایی که انجام داده‌ایم در کتاب «مسئولیت مدنی ناشی از تخریب محیط زیست در فقه و حقوق ایران (مطالعه تطیقی در حقوق فرانسه و اسناد بین المللی) ثابت کرده‌ایم که اینها مال عموم است و مال عموم را نمی‌توانیم برداریم و مثلاً جنگل زاگرس را به بیابان تبدیل کنیم.
وی تصریح کرد: با توجه به اینکه اثرات تخریب محیط زیست در یک نقطه از جهان بر وضعیت محیط زیست در سایر نقاط جهان نیز تأثیر می‌گذارد، مثلاً گسترش بیابان‌ها در یک کشور موجب ایجاد گرد و غبار در سایر کشورها می‌شود، افرادی که عملکرد آنها موجب گسترش بیابان‌ها می‌شود در مقابل همه مردم دنیا و آیندگان مسئولند. وقتی موجب می‌شویم یک تالاب خشک شود، اثرات مخرب محیط زیستی این اقدام دامن آیندگان را خواهد گرفت پس در قبال آیندگان هم مسئولیم و خود را مدیون و بدهکار آنها کرده‌ایم.
نویسنده کتاب «مسئولیت مدنی ناشی از تخریب محیط زیست در فقه و حقوق ایران»، ادامه داد: ما معتقد هستیم یک کره خاکی داریم لذا در همه کنوانسیون‌های محیط زیستی عضو شده و بسیاری از آنها را پذیرفته‌ایم. ولو اینکه دیگران مسلمان هم نباشند در مقابل آنها هم مسئولیم و این نگاه اسلام مبنی بر مسئول بودن همه در قبال حفظ محیط زیست امری جهانی است.
حق منظر در اسلام و ارتباط آن با محیط زیست
وی در ادامه به مبحث دیگر فقهی در خصوص محیط زیست اشاره کرد و گفت: مسئولیتی به عنوان حق منظر در اسلام وجود دارد؛ یعنی حق نگاه و چشم‌انداز. یعنی اگر از شهری به شهر دیگر می‌روید حق شما است که از زیبایی منظره طبیعت استفاده کنید. یا حق ندارید خانه خود را طوری درست کنید که منظره بدی داشته باشد و آلودگی بصری ایجاد کند و روحیه سایر مردم را تخریب کند. این حق هم مسئولیت‌زاست و وقتی ما منظره‌ای از طبیعت را از بین می‌بریم و طبیعت را به بیابانی تبدیل می‌کنید این حق مردم را زائل کرده‌اید.
حجت‌الاسلام فهیمی با انتقاد شدید از اینکه مجازات قانونی برای تخریب‌کنندگان محیط زیست بازدارنده نیست و به راحتی قوانین در این خصوص دور زده می‌شود و افراد از مجازات فرار می‌کنند، گفت: خداوند برای افرادی که امانت الاهی را به بیابان تبدیل می‌کنند و موجب بیابان زایی می‌شوند مجازات اخروی در نظر گرفته است و مجازات اخروی این افراد در آیات و روایت مختلف وجود دارد.
وی تشریح کرد: حتی در مورد شهدا که جانشان را در راه خدا از دست داده‌اند، گفته شده است که اگر آنها بدهکار کسی باشند باید بدهی خود را بپردازد و بعد وارد بهشت شوند. تخفیفی که خداوند متعال به شهدا داده این است که می‌فرماید چون شما در راه من شهید شده‌اید من طلبکار شما را راضی می‌کنم تا شما را ببخشد. اما تخریب‌کنندگان محیط زیست که بدهکار تمام مردم دنیا هستند چطور می‌خواهند بدهی خود را پرداخت کنند؟
این پژوهشگر حوزه محیط زیست با اشاره به حدیثی از حضرت رسول(ص) که در مورد پیرزنی که گربه‌ای را بسته بود تا از گرسنگی بمیرد، فرموده‌اند: این پیرزن هرگز وارد بهشت نمی‌شود، گفت: در مسئله بیابان‌زایی هم همینطور است که وقتی ما زمین خدا را از بین می‌بریم به مردم بدهکار می‌شویم و هر فرد بر اساس اینکه چه قدر در این مسئله نقش داشته مجازات اخروی خواهد داشت.
وی اضافه کرد: امروزه گفته می‌شود 50 هزار سال باید بگذرد تا یک گرم خاک ایجاد شود، در حالی که شاهد هستیم که خاک‌های کشورمان را به اسم آجرپزی از معادن استخراج و به کشورهای عربی قاچاق می‌کنند. خاکی که در کشورمان داریم متعلق به همه است و امانت است و نباید در این امانت خیانت کرد. مقام معظم رهبری فرموده‌اند که حتی برای ساخت مدرسه علمیه و مسجد نیز حق ندارید محیط زیست را تخریب کنید. وقتی یک کوه را خراب می‌کنیم آن کوه دیگر هرگز دوباره ایجاد نخواهدشد ما حق نداریم حق مردم را به نام مردم از بین ببریم.
فهیمی در بخش پایانی سخنان خود به مسئله توسعه پایدار اشاره کرد و گفت: در مسئله توسعه مبحثی تحت عنوان توسعه پایدار مطرح است. برخی فقط به دنبال توسعه هستند و برای ایجاد توسعه محیط زیست را قربانی می‌کنند و برخی فقط به دنبال حفظ محیط زیست هستند و معتقدند حتی یک درخت هم نباید بریده شود اما توسعه پایدار می‌گوید تعادل را رعایت کنیم.
وی اضافه کرد: اخیراً در پژوهش‌های مجلس نیز این مسئله مطرح شده است؛ اگر اجازه ندهیم کشاورز زمین را مسطح و کشاورزی کند، روستا را رها کرده و به شهر می‌آید. یعنی هم دیگر تولیدی نخواهیم داشت و هم معضلات مربوط به مهاجرت گسترده به شهرها افزایش می‌یابد از سوی دیگر نباید اجازه دهیم کوه‌ها و جنگل تخریب شده به زمین کشاورزی تبدیل شوند بلکه باید راهی میانه برای توسعه پایدار پیدا کرد.
انتهای پیام
