همبستگی شیعیان لبنان؛ میراث پنج قرن مظلومیت و مقاومت

به گزارش ایکنا، وبینار بررسی «وضعیت سیاسی و اجتماعی شیعیان لبنان در دوران عثمانی» به همت کمیته روابط بین‌الملل انجمن علوم سیاسی ایران با همراهی خانه اندیشمندان علوم انسانی و خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) عصر چهارشنبه، ۲۵ خرداد به صورت مجازی برگزار شد.

در این وبینار وضعیت سیاسی و اجتماعی شیعیان لبنان در دوره امپراتوری عثمانی با حضور شیخ فادی رضا، مدرس حوزه در لبنان و پژوهشگر جامعه‌شناسی در دانشگاه لبنانی صیدا مورد بررسی قرار گرفت و آریابرزن محمدی، استادیار مطالعات منطقه‌ای دانشگاه تهران، دبیری این نشست مجازی را بر عهده داشت.

در ابتدای این وبینار، شیخ فادی رضا با اشاره به جایگاه دولت عثمانی در قرن پانزدهم میلادی در جهان گفت: دولت عثمانی در این دوره خود را پرچم‌دار اسلام در جهان می‌دانست، با این‌ حال نگاه این دولت به شیعیان، نگاهی حذف‌گرا و عداوت‌آمیز بود. با توجه به دیدگاه تنگ‌نظرانه دولت عثمانی در این دوره شیعیان خارج از اسلام تلقی شده و بنا به فتوای شیخ‌الاسلام عثمانی که بالاترین مقام مذهبی آن دولت محسوب می‌شد، قتل شیعیان جایز و توبه آن‌ها قبول نمی‌شد. مقامات دولتی در آن دوره حتی اگر شبهه شیعه بودن فردی وجود داشت، می‌توانستند فوراً وی را به قتل رسانده و توبه او نیز پذیرفته نمی‌شد.

نگاهی به جایگاه شیعیان در دولت عثمانی

 این جامعه‌شناس لبنانی در ادامه افزود: دولت عثمانی بر جامعه‌ای حکمرانی می‌کرد که مردم آن پیرو ادیان و مذاهب گوناگون بودند، در این دوران عثمانی‌ها برای حکمرانی بر این جامعه از نظام ملل بهره می‌بردند. در نظام ملل (ملت در اینجا به معنای مذهب و دین خاص است) پیروان هر مذهب و دین به شرط دادن جزیه در امور داخلی خود استقلال نسبی داشتند، با این حال شیعیان جایی در نظام ملل نداشتند. در این دوران شیعیان افرادی غیر قابل‌ اعتماد و دشمن انگاشته می‌شدند و با توجه به جنگ بین دولت‌های عثمانی و صفویه در آن زمان، شیعیان قلمرو عثمانی به ویژه در لبنان همواره در معرض سوءظن جاسوسی برای دولت صفویه قرار داشتند.

به گفته وی وضعیت شیعیان در این دوره به قدری اسف‌بار بوده که توصیف آن دشوار است. قضات به ندرت توبه فردی شیعه را می‌پذیرفتند و درصورتی که فرد محکوم به قتل می‌شد، این مجازات از طریق سوزاندن یا شکنجه صورت می‌گرفت.

 استاد دانشگاه صیدا در ادامه افزود: یکی از مهم‌ترین دلایل تاریخی در این زمینه فتوای قاضی حمزه افندی در زمان سلطان سلیم اول است. این فتوا تصریح می‌کند: قزلباش‌ها کافر هستند، دین ندارند، جنگ با آن‌ها واجب است، مال آن‌ها حرام و کشتن آن‌ها جایز است. علاوه بر این توبه آن‌ها پذیرفته نمی‌شود، نکاح آن‌ها حرام است و می‌توان زن و کودکان و اموال آن‌ها را تصرف کرد و بین مجاهدان تقسیم کرد.

شیخ فادی رضا با اشاره به مفهوم خشونت نمادین استفاده از مفهوم قزلباش برای اشاره به شیعیان را مصداقی از این خشونت توصیف کرد.

مقاومت شیعیان در برابر سرکوب

شیخ فادی رضا بیان کرد: شیعیان نیز با توجه به ستم‌های دولت عثمانی هرگز آن‌ها را در مقام ولی امر نپذیرفتند و همواره تلاش داشتند تا با مقاومت، استقلال خود را حفظ کنند. این مقاومت بیشتر از طریق خودداری از پرداخت مالیات صورت می‌گرفت.

امور اساسی در عثمانی مبتنی بر دو رکن ایدئولوژیک بوده است. نخست حمایت و تقویت مذهب حنفی به عنوان اسلام راستین و دیگری ادعای خلافتی جهانی که تلاش برای گسترش آن جنگی مقدس است.

وی افزود: آن‌ها درباره جنگ‌های خود با صفویه نیز چنین ادعایی داشتند. با این حال شیعیان لبنان در این شرایط سخت به تدریج آموختند چگونه باید در برابر این فشارها و حملات مقاومت و چگونه از همدیگر پشتیبانی کنند.

 شیخ فادی رضا در ادامه گفت: شیعیان لبنان به دلیل فاصله جغرافیایی دور از ایران، ناچار باید خود در برابر این فشارها مقاومت می‌کردند. این شرایط سخت که تفاوت چندانی با نسل‌کشی شیعیان نداشت، سبب شد تا گروه‌های شیعه لبنانی با وجود فاصله‌ای که از هم داشتند، به یک احساس مشترک و یک وجدان جمعی دست پیدا کنند. 

مدرس دانشگاه صیدا لبنان تصریح کرد: در نتیجه بافت و ساختار اجتماعی شیعیان به شکلی سامان گرفت که آن‌ها با هدایت رهبران محلی خود توانستند از این شرایط دشوار تاریخی عبور کنند.

این پژوهشگر و جامعه‌شناس لبنانی درباره وضعیت جامعه شیعیان لبنان گفت: این جامعه در آن زمان دو ویژگی مهم داشت: نخستین ویژگی آن پراکندگی جغرافیایی شیعیان در سه منطقه خاص است.

وی توضیح داد: این مناطق عبارت بودند از  جبل لبنان که در آن زمان بخشی از ولایت طرابلس، جبل عامل که از 1660 بخشی از ولایت صیدا و بقاع و بعلبک که در آن زمان بخشی از ولایت شام بود. اگرچه مناطق زندگی شیعیان در لبنان از یکدیگر فاصله داشت با این حال تمام این مناطق در مواجهه با فشارهای دولت عثمانی با یکدیگر متحد بوده و همواره پشتیبان هم بودند.

وی با ذکر مثال‌هایی از تاریخ شیعیان لبنان تصریح کرد: شیعیان مناطق مختلف لبنان با وجود فاصله جغرافیایی به نوعی همبستگی و اتحاد دست یافتند و این سیر تاریخی _ اجتماعی منجر به شکل‌گیری میراثی فکری در بین آن‌ها شده است؛ امری که تاکنون نیز ادامه یافته است و بازتاب آن‌ را می‌توان امروز در همبستگی محور مقاومت دید. این همبستگی ابتدا تحت رهبری امام خمینی(ره) تجدید شد و امروز با هدایت مقام معظم رهبری ادامه دارد.

به گفته شیخ فادی رضا این همبستگی ریشه در 5 قرن اخیر دارد. در پایان این وبینار وی به پرسش‌های مطرح شده از سوی حاضران نیز پاسخ گفت. بخشی از این پرسش و پاسخ را در ادامه می‌خوانیم.

ایکنا _ ضمن تشکر از برگزاری این وبینار با توجه به اینکه شیعیان بزرگ‌ترین گروه مذهبی لبنان هستند و باید در نظام سیاسی طایفه‌ای این کشور، بالاتر از مسیحیان مارونی و اهل سنت قرار گیرند، چرا هنوز نتوانسته‌اند به حقوق خود دست یابند و بی‌توجهی تاریخی دولت مرکزی این کشور به خود را جبران کنند؟

لبنان جامعه‌ای پیچیده و مرکب از 12 طایفه مختلف است و قانون اساسی لبنان شرایط حضور و نمایندگی واقعی مردم به شکلی عادلانه را فراهم نمی‌کند. این مسئله امری بنیادی بوده و نمی‌توان برای آن راه حلی ساده متصور بود. چرا که ما از سویی ملزم به رعایت قانون اساسی هستیم و از سویی این قانون نمی‌تواند زمینه مشارکت تمام مردم را به شکلی متناسب در اداره کشور فراهم کند.

وی در پاسخ به پرسش دیگری درباره تأثیر اصلاحات در دوره تنظیمات در عثمانی بر وضعیت شیعیان لبنان نیز گفت: دولت عثمانی همواره از نظام ملل حمایت می‌کرد و وضعیت کنونی لبنان نیز بازتابی از همان نظام است. شیعیان در دوران عثمانی بخشی از نظام ملل محسوب نمی‌شدند و امروز نیز در لبنان به دلیل همان میراث می‌توان دید اختلافات و نزاع طایفه‌ای هیچ‌گاه حل نخواهد شد. راه‌حل این نزاع از دموکراسی مشارکتی و مبتنی بر گفت‌وگو می‌گذرد که جای آن در لبنان خالی است.