اولین دوره آموزشی «در مسیر فلسفه و اخلاق نیکوکاری» برگزار شد

به گزارش خبرنگار ایکنا، اولین دوره آموزشی از مجموعه جلسات «در مسیر فلسفه و اخلاق نیکوکاری» با حضور مصطفی ملکیان، اندیشمند و فیلسوف اخلاق، امروز ۲۴ آذرماه از سوی آکادمی آگاپه برای فعالان اجتماعی، فرهیختگان، دانشجویان و علاقه‌مندان به مباحث فلسفی در فضای مجازی برگزار شد.

در این دوره آموزشی که به همت آکادمی آگاپه و با همکاری مرکز آموزش کاربردی دانشکده کارآفرینی دانشگاه تهران برگزار شد، مباحث نیکوکاری از بُعد فلسفی و اخلاقی بررسی شد.

مصطفی ملکیان، اندیشمند و فیلسوف اخلاق در این جلسه اظهار کرد: بحث ما بر سر اخلاق است و بر سر بقیه منابع هنجارگذار اجتماعی ورود پیدا نمی‌کنیم چرا که فقط اخلاق نیست که به من امر و نهی می‌کند بلکه همه منابع هنجارگذار اجتماعی امر و نهی می‌کنند و به من دستور می‌دهند که چگونه زندگی کنم و چه باید و نباید‌هایی را به کار گیرم.

ملکیان افزود: منابع هنجارگذار اجتماعی شش مورد هستند که مهمترین این منابع، اخلاق است و هر کدام از پنج منبع دیگر اگر تعارض با اخلاق پیدا کردند، از جایگاهشان کاسته می‌شود لذا باید سایر منابع حول محور اخلاق حرکت کنند. ما نباید گمان کنیم که هر باید و نباید که پذیرفتیم و یا نپذیرفتیم اخلاقی است.

وی، منبع بعدی هنجارگذار را حقوق دانست و در ادامه با ذکر مثالی، گفت: در قانون امر و نهی‌هایی وجود دارد که نباید آن را به اخلاق نسبت داد؛ برای مثال، اگر در هنگام رانندگی، به خود گفتم باید از منتهی‌الیه سمت راست خود حرکت کنی، این باید را اخلاق نداده است، بلکه حقوق یا قانون داده است. از این نظر، اگر مثلاً در انگلیس، استرالیا و یا سایر کشور‌ها رانندگی می‌کردم، قانون آنجا به من می‌گفت که باید از منتهی‌الیه سمت چپ حرکت کنی، پس این امر وظیفه حقوقی من است نه اخلاقی.

ارتباط آداب، رسوم و عادات جامعه با هنجارگذاری اجتماعی

این فیلسوف اخلاق، منبع سوم هنجارگذار را آداب، رسوم و عادات جامعه معرفی و اظهار کرد: چهارمین منبع هنجارگذار، آداب و رسوم است؛ برای مثال اگر در چهارشنبه سوری از روی آتش پریدم، این باید را آداب، رسوم و عادات جامعه من به من گفته است، نه دین، نه اخلاق، نه قانون و نه هیچ منبع هنجارگذار دیگری یا مثلا بر سر سفره هفت سین نشستن را از این منبع گرفته‌ام و اگر من در کشور دیگری مانند ژاپن و یا سایر کشور‌ها زندگی می‌کردم، هنجار سفره هفت سین و یا چهارشنبه سوری وجود نداشت.

ملکیان، منبع هنجارگذار چهارم را دین و مذهب برشمرد و گفت: اگر به خود گفتید که باید نماز بگذارم، عشای ربانی به جا آورم یا پای دیوار ندبه، ندبه کنم، معلوم می‌شود که شما مسلمان، مسیحی یا یهودی هستید و چنین می‌کنید، چون دین اسلام، مسیح یا یهود به شما فرمان انجام این اعمال را داده است. هرچه از این باید‌ها در انسان منعقد شد باید‌های اخلاقی یا وظیفه حقوقی یا قانونی ما نیست بلکه این باید‌ها از دین و مذهب برخاسته است که به آن آداب مناسکی شعائری گفته می‌شود. این باید‌ها معمولا در فقه یک دین و مذهب خود را نشان می‌دهند.

وی، منبع پنجم هنجارگذار را زیبایی‌شناسی دانست و گفت: منشأ برخی از باید‌ها، زیبایی‌شناسانه به شمار می‌رود. فرض کنید از حمام بیرون آمده‌اید و بدنتان نظیف است و لباس‌هایتان هم کاملاً تمیز است، بنابراین بوی بدن شما به دیگران آزاری نمی‌رساند؛ اما در عین حال چرا لباس خود را اتو می‌کنید؟ این باید را اخلاق گفته است؟ نه! اخلاق تنها می‌گوید که من نباید بوی بدنم کسی را آزار بدهد. این باید، باید زیبایی شناسانه است. زمانی که قرار است در حضور دیگران باشم، موهایم را شانه می‌کنم که در اینجا باید زیبایی‌شناسی مرا به این کار وا می‌دارد.

ملکیان در ادامه با بیان اینکه ششمین و آخرین منبع هنجارگذار اجتماعی، مصلحت‌اندیشی نام دارد، تصریح کرد: سلسله‌ای از باور‌هایی که در ما پدید می‌آید، به حکم آن است که ما مصلحت‌اندیش، عاقبت‌اندیش یا به تعبیر مولانا عاقبت‌بین یا آخرت‌بین هستیم. صورت استدلالی مصلحت‌اندیشی چنین است که هر هدفی اعم از خرد یا کلان، کم‌اهمیت یا پر‌اهمیت، سرنوشت‌ساز یا مقطعی را در زندگی انتخاب کنید، یک باید بر سر همه وسایلی که شما را به آن هدف می‌رساند، قرار می‌گیرد که همان باید‌های مصلحت‌اندیشانه است. فرض کنید که اگر هدف من، خرید نان است، باید در ابتدا لباس مناسب بر تن کنم و سپس مسافتی را تا نانوایی طی کرده و در داخل صف نان ایستاده و بعد پول پرداخت کنم تا نان که همان هدف است را تهیه کنم؛ این اقدامات و این باور‌ها مصلحت‌اندیشانه است نه اخلاقی یا حقوقی یا موارد دیگر.

دانستن فرق منابع هنجارگذار چه سودی برای ما دارد؟

وی افزود: دانستن فرق این شش منبع هنجارگذار با یکدیگر دارای سه اثر مهم است. نخستین اثر این است که متوجه می‌شویم اخلاق با پنج منبع هنجارگذار دیگر تفاوت دارد. نخستین اهمیت این تفکیک، نجات اخلاق از نسبی‌انگاری و رساندن ما به مطلق‌بودن اخلاق است؛ یعنی در همه زمان‌ها و مکان‌ها و وضع و حال‌ها، احکام اخلاقی، یکسان برقرار می‌مانند.

ملکیان معتقد است، دومین اثر مهم این است که ما خود را فریب ندهیم؛ یعنی یک باید را در نزد خود به صورتی دیگر جلوه ندهیم. برای مثال فکر نکنیم که اگر لباس خاصی را بپوشیم، متدین هستیم، زیرا آن لباس متعلق به آداب و رسوم و عرف و عادات این جامعه است و ربطی به دین و مذهب ندارد. فکر نکنیم روزه‌داری مترادف با اخلاقی بودن است.

وی در ادامه به بیان اثر سوم پرداخت و گفت: اثر سوم تفکیک و مرزگذاری دقیق بین شش منبع، این است که درمی‌یابیم در صورت تعارض میان دو منبع، باید جانب کدام یک را بگیریم، در حالی که اگر تفکیکی در کار نبود و تصوری یکپارچه از شش منبع وجود داشت، بروز تعارض، سرگردانی به بار می‌آورد.

نیکوکاری؛ بزرگترین مسئله اخلاق

این استاد اخلاق با اشاره به اخلاق نیکوکاری، افزود: خود نیکوکاری در زبان انگلیسی به کریتی (Charity) معنا می‌شود و این واژه معنا‌های متفاوت  و غیرمرتبطی در درون خود دارد، اما به دنبال هم می‌آیند. سخن ما بر خیر است و خیرخواهی و نیک‌خواهی مدنظر داریم که امری درونی است و فیلسوفان هند به حال ذهنی روانی ترجمه می‌کنند. بر اساس نظر پولُس، از مبلغان دین مسیحیت، نیک خواهی و خیرخواهی یکی از بزرگ‌ترین مسائل اخلاقی نیست، بلکه بزرگترین مسئله اخلاق است.

ملکیان در ادامه این نشست به مباحث عمیق و تعاریف گسترده از عشق و دیدگاه یونانیان و فیلسوفان درباره این مفاهیم پرداخت و در پایان این جلسه به سؤالات دانشجویان و علاقه‌مندان پاسخ داد.

این دوره برای آشنایی با مبانی عمیق فلسفی در اقدامات خیرخواهانه، مسیریابی در میان چالش‌های اخلاقی نیکوکاری، غنابخشی به کار خیر آگاهانه، بازبینی نگرش‌ها به اثربخشی فعالیت‌های نیکوکارانه، پیشرفت و برنامه‌ریزی بهتر در مدیریت سازمان‌های مردم نهاد برگزار شد.

شرکت در این دوره به دستیابی به ابزار تفکر تحلیلی در جهت بازخوانی اقدامات بشردوستانه، آشنایی با نقش مؤثر فرد در بهبود مسائل جامعه و هم‌مسیری با دیدگاه‌های فلسفی و اخلاقی موجود در زمینه نیکوکاری و همین طور شناخت نیاز‌های فردی اخلاقی منجر می‌شود.