تفاوت مضمون و معنا در شعر حافظ / حافظ بر فاعلیت انسان در زیبایی‌شناسی تأکید دارد

به گزارش خبرنگار ایکنا؛ نشست روز بزرگداشت «حافظ شیرازی» عصر سه‌شنبه ۲۰ مهر با سخنرانی محمدمهدی اسماعیلی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، کاووس حسنلی استاد ادبیات دانشگاه شیراز، حسن انوری چهره ماندگار زبان و ادبیات فارسی، بهاءالدین خرمشاهی مترجم و حافظ‌پژوه، محمد بقایی ماکان نویسنده، مترجم و استاد ادبیات فارسی و سیدنجمی حسن زیدی، دانشیار دانشکده دولتی آموزشی کراچی پاکستان در فضای مجازی برگزار شد.

 

 

محمدمهدی اسماعیلی در این نشست گفت: دیوان حافظ امروز در کنار قرآن کریم و دیگر کتب ادعیه، جای ثابتی را در منازل ایرانیان به خود اختصاص داده است. مردم به حافظ به عنوان لسان‌الغیب نگاه می‌کنند. او شخصیتی است که مردم در حل مشکلات و مسائلشان و زمانی که دچار تردید هستند، به دیوانش تفأل می‌زنند.

 

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ادامه داد: هر خانواده و فرد ایرانی حکایت‌های زیادی را از تعاملاتش با دیوان حافظ دارد. این نشان می‌دهد که امروز حافظ تبدیل به بخشی از حافظه تاریخی ما ایرانیان شده است. وقتی از حافظ سخن می‌گوییم، در حقیقت به او به عنوان نمادی از نماد‌های هویت ملی ایرانی توجه می‌کنیم.

 

اسماعیلی در ادامه بیان کرد: به همه علاقه‌مندان حافظ، این روز را تبریک می‌گویم و امیدوارم پژوهش‌ها و تحقیقات حافظ‌شناسی در دانشگاه‌ها و محافل علمی بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. زیرا هنوز هم «حافظ» ابعاد ناشناخته‌ای دارد که نیازمند پژوهش و تحقیق است و بزرگان ادب این سرزمین تا امروز تلاش‌های زیادی را در این حوزه داشته‌اند.

 

وی افزود: شایسته است که ادبا، بزرگان و حافظ‌شناسان تلاش کنند ابعاد جدیدی از این هنر ماندگار حافظ که در قالب اشعاری زیبا برای همیشه در تاریخ ادبیات ما ثبت و ضبط شده است، را رمزگشایی و بازنمایی کنند و امیدواریم محافل علمی و ادبی ما همچون گذشته مشحون از برکات این شاعر و غزل‌سرای گرانقدر باشد.

 

وزیر ارشاد ادامه داد: این روز را به همه علاقه‌مندان شعر و ادب فارسی، به ویژه مردم عزیز شیراز که این توفیق را دارند که در کنار حافظ باشند و هنگام دلتنگی‌ها به حافظیه بروند، همچنین به همه ملت شریف ایران تبریک می‌گویم؛ به مردمی که با تفأل به دیوان حافظ به دنبال مشکل‌گشایی از کارشان هستند. امیدواریم این توفیق دست دهد تا به زودی در جلسه‌ای با حضور حافظ‌پژوهان کشورمان در حافظیه بتوانیم بیشتر و بهتر به بررسی جایگاه و اهمیت این شاعر گرانقدر ایرانی بپردازیم.

 

 

حسن بلخاری، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در ادامه این نشست مسئله زیبایی‌شناسی در غزل «منم که شهره شهرم به عشق ورزیدن» گفت: در بحث زیبایی‌شناسی این مسئله مطرح است که آیا زیبایی یک کیفیت نفسانی و مستتر در نفس و از جمله خواص جوهری و ذاتی نفس است یا اینکه مجموعه عوامل و عناصر خارج از نفس و ذهن است؟ به عبارتی زیبایی امری است که از ذهن اندیشنده ظاهر می‌شود و یا یکسری عوامل و عناصر مشخص مانند توازن و تباین است که به امور عینی و واقعی برمی‌گردد؛ بنابراین این سؤال بنیادی همچنان وجود دارد.  

 

وی افزود: بیت اول این غزل به صورت صریح اشاره می‌کند که نگاه زیبای حافظ یک نگاه کاملاً درونی و حسن‌نگری و جمال‌نگری بوده و از حضرت دل ساطع می‌شود که همان کیفیت نفسانی است؛ بنابراین حافظ در این غزل فاعلیت و خلاقیت انسان را فریاد می‌زند و به این فاعلیت انسان که هستی را به یاد او می‌آورد، اعتقاد دارد. در واقع این بیت همان سابجکتیویته خاص در حوزه زیبایی‌شناسی است. «وفا کنیم و ملامت کشیم و خوش باشیم/ که در طریقت ما کافریست رنجیدن» یعنی هنگامی که من با صفات بیت اول، محور باشم، هستی را به رنگ خود درمی‌آوردم و خود به رنگ هستی درنمی‌آیم. آنچه از امور واقع می‌شود را بر بنیاد این فاعلیت و سابجتکیویته درمی‌آورم.

 

بلخاری با بیان اینکه سابجکتیویته در این غزل به صورت بی‌نظیر ظهور دارد، ادامه داد: در بیت «مراد دل ز تماشای باغ عالم چیست/ به دست مردم چشم از رخ تو گل چیدن» در نگاه به عالم نیز این سابجکتیویته حضور دارد و منم که زیبایی را در عالم صید می‌کنم. در ادامه غزل خواهیم دید که منِ فاعلِ اندیشندهِ خلاق در کار، چنان با هستی که جلوه جمال و جلال حق است، در هم می‌آمیزد که نوعی سوبژگی مغروق در هستی و ابژه جاری در روح سوبژه (فاعلیت) ظاهر می‌شود و این مرز فارغ است و هنگامی ممکن است که شخص سوبژه در دیالوگ با عالم در عین حالی که به سوبژگی خود ایمان دارد، خود را یک ابژه حقیقت برتر که خداوند است، می‌داند.  

 

وی تصریح کرد: در این بیت غزل «به می‌پرستی از آن نقش خود زدم بر آب/ که تا خراب کنم نقش خود پرستیدن»، اگر سوبژگی غایتش خودپرستی باشد، به دست حضرت حافظ ویران می‌شود. اما اگر سوبژگی در قرار و تقریر، خود را ابژه یک حقیقت بداند، نباید ویران کرد و باید بر سر نشاند.

 

وی در پایان بیان کرد: از دیدگاه حافظ زیبایی از «من» ساطع می‌شود و طلوع می‌کند و افتتاح می‌شود. این زیبایی‌شناسی با سوبژه‌محوری در غرب تفاوت دارد. این زیبایی محصول یک دیالوگ جوهری میان سوبژه و ابژه است. در نگره غربی سوبژگی حاکم و ابژگی محکوم است. در این بیت ابژه در عین منفعل بودن فاعلیت دارد و این در هم آمیختن در نزد ما شرقی‌ها وحدت ناظر و منظو و، شاهد و مشهود معروف است و جایگاه ویژه‌ای دارد.  

 

 

کاووس حسنلی، مدیر مرکز حافظ‌شناسی در ادامه با اشاره به فعالیت‌های این مرکز گفت: این مرکز یک نهاد مستقل و غیردولتی و فرهنگی و علمی است که به منظور تقویت و گسترش فعالیت‌های مربوط به حافظ و توسعه پژوهش‌های تخصصی در پیوند با زندگی، اندیشه و شعر حافظ، در سال ۱۳۷۵ در شیراز تأسیس شد و با استقرار در حافظیه آغاز به کار کرد. در این مرکز، با توجه به اهداف و برنامه‌های پژوهشی، مجموعه‌ای ارزشمند از اسناد، نسخه‌های چاپی دیوان، ترجمه‌ها و شروح معتبر شعر حافظ، کتاب‌های تحقیقی، مقاله‌ها، سخنرانی‌ها، گزارش‌ها و نرم‌افزار‌های رایانه‌ای فراهم آمده است.

 

وی افزود: ارزیابی طرح‌های علمی، برگزاری نشست‌های تخصصی، حمایت از مطالعات حافظ‌پژوهی و چاپ و انتشار دستاورد‌های تحقیقی، اعطای نشان درجه یک علمی حافظ‌شناسی، تجلیل از حافظ‌پژوهان، کرسی پژوهشی حافظ و جذب دانشجوی پسادکتری، اعطای پژوهانه به پژوهشگران حوزه حافظ، برگزیدن کتاب سال حافظ و چاپ و نشر کتاب از مهم‌ترین اهداف و فعالیت‌های این مرکز است.

 

حسنلی با اشاره به برنامه یادروز حافظ گفت: هر سال یک موضوع به این روز اختصاص داده می‌شود و از علاقه‌مندان و پژوهشگران می‌خواهیم متناسب با این موضوع تحقیقات و پژوهش‌های خود را انجام دهند.

 

وی با اشاره به برنامه حافظ‌شناسی گفت: طی این سال‌ها بیش از ۱۸ هزار حافظ‌آموز در این دوره‌ها شرکت کرده‌اند و بسیاری از آن‌ها اقدام به تشکیل حلقه‌های حافظ‌خوانی کرده‌اند. همچنین هر ماه نشست‌های علمی در مرکز حافظ‌شناسی برگزار می‌شود و از حافظ‌پژوهان به این نشست‌ها دعوت شده است و در این راستا ۳۰۰ نشست علمی برگزار شده است.

 

رئیس مرکز حافظ‌شناسی ادامه داد: از همان آغاز تشکیل مرکز، دوفصلنامه و مجلات پژوهشی از سوی این مرکز منتشر می‌شود که شامل مقالات علمی است. علاوه بر این نشریه آینه‌دار جمال نیز منتشر می‌شود. علاوه بر این کتاب‌هایی که شایستگی داشته باشند، به عنوان کتاب سال حافظ انتخاب می‌شوند. به عنوان مثال کتاب چندجلدی دانشنامه حافظ، شرح و شوق به عنوان کتاب سال حافظ انتخاب شده است.

 

 

حسن انوری در ادامه گفت: هیچ شاعری به اندازه حافظ به میان مردم راه پیدا نکرده است. حافظ در عالم هنر به درجه‌ای از شاعرانگی دست یافت که بالاتر از آن ممکن نیست. این بزرگترین ویژگی حافظ است و خود حافظ نیز به آن واقف بوده و چند بار به آن اشاره کرده است؛ «صبحدم از عرش می‌آمد خروشی عقل گفت/ قدسیان گویی که شعر حافظ از بر می‌کنند» و یا «نه هر کو نقش نظمی زد کلامش دلپذیر افتد/ تذرو طرفه من گیرم که چالاک است شاهینم».

 

وی افزود: حافظ، سعدی، مولانا و فردوسی چهار اربعه شاعر و هویت ملی ایران هستند، اما حافظ از نظر شعرسرایی در درجه نخست است و فردوسی در داستان‌سرایی و سعدی در عرفان در درجه نخست قرار دارد؛ بنابراین وقتی شاعر به این درجه می‌رسد، از روی شاعرانگی شعر نمی‌سراید، بلکه شعر او را تسخیر می‌کند؛ بنابراین گفته‌اند هر چه شاعر، شاعرتر باشد، تناقض در شعرش بیشتر خواهد بود و شعر‌های حافظ از این دست است.

 

انوری ادامه داد: گاهی از من می‌پرسند که پیام حافظ برای جوانان امروز چیست، باید بدانیم حافظ پرورده قرن هشتم هجری است و ما اکنون در قرن پانزدهم زندگی می‌کنیم و نباید انتظار داشته باشیم تمام مشکلات و مسائل ما را پاسخ دهد؛ بنابراین برخی پیام‌های حافظ برای امروز کارساز نیست. زیرا گاهی عقل را تخطئه می‌کند. آنجا که می‌گوید «نهادم عقل را ره توشه از می/ ز شهر هستیش کردم روانه» و یا «عاقلان نقطه پرگار وجودند ولی/ عشق داند که در این دایره سرگردانند». در حالی که ما امروز در زندگی امروز چه در زندکی فردی و اجتماعی بیش از هر چیز به عقلانیت نیاز داریم و نمی‌توانیم این پیام حافظ را قبول کنیم.

 

وی همچنین اظهار کرد: در دیوان حافظ حدود ۲۵۰ بار کلمه عشق به کار رفته است و در بسیاری از موارد منظورش عشق آسمانی و عرفانی است، حافظ می‌گوید؛ «عشق می‌ورزم و امید که این فن شریف/ چون هنر‌های دگر موجب حرمان نشود»؛ بنابراین ما باید از این سخن حافظ الهام بگیریم و عشق را به اصلاح خود، جامعه، سازندگی و ترقی اجتماع خود کنیم.

 

 

استاد بهاءالدین خرمشاهی، حافظ‌پژوه برجسته کشورمان نیز در ادامه گفت: حدود چهار دهه است که درباره حافظ پژوهش می‌کنم و خود را حافظ‌پژوه می‌دانم و جرئت نمی‌کنم خود را حافظ‌شناس بنامم و همچنان تحقیق می‌کنم.

 

وی افزود: دوازده نکته درباره شخصیت حافظ یافته‌ام. یکی از این ویژگی‌ها فرق مضمون و معناست و این موضوع را در شعر فارسی و به ویژه در دیوان حافظ کشف کرده‌ام. برخی معتقدند این دو فرقی با هم ندارند. اما اگر توجه کنید در این غزل حافظ متوجه خواهید شد؛ «خمی که ابروی شوخ تو در کمان انداخت/ به قصد جان من زار ناتوان انداخت/ نبود نقش دو عالم که رنگ الفت بود/ زمانه طرح محبت نه این زمان انداخت» بیت اول مضمون شاعرانه است و بیت دوم معنای ژرفی را در برداشته و به آفرینش عشق اشاره دارد.

 

خرمشاهی ادامه داد: بیت‌های «به یک کرشمه که نرگس به خودفروشی کرد/ شراب خورده و خوی کرده می‌روی به چمن/که آب روی تو آتش در ارغوان انداخت/ به بزمگاه چمن دوش مست بگذشتم/چو از دهان توام غنچه در گمان انداخت/ بنفشه طره مفتول خود گره می‌زد/صبا حکایت زلف تو در میان انداخت/ فریب چشم تو صد فتنه در جهان انداخت/ز شرم آن که به روی تو نسبتش کردم/ سمن به دست صبا خاک در دهان انداخت» مضمون است. اما بیت «من از ورع می‌ و مطرب ندیدمی زین پیش/ هوای مغبچگانم در این و آن انداخت/ کنون به آب می‌لعل خرقه می‌شویم/ نصیبه ازل از خود نمی‌توان انداخت/ مگر گشایش حافظ در این خرابی بود/ که بخشش ازلش در می‌مغان انداخت» معناست و بیت آخر «جهان به کام من اکنون شود که دور زمان/ مرا به بندگی خواجه جهان انداخت» مضمون است.

 

وی تصریح کرد: اگر حافظ از صبح ازل تا آخر شام ابد کلیشه‌سرایی می‌کرد و از گل و بلبل و قطره و دریا و زوج‌های شعری و ... سخن می‌گفت، تبدیل به گلنامه و گلستان‌نامه می‌شد. از این رو با زیبایی‌اندیشی و ژرف‌اندیشی به زندگی، زندگان و حیات جمعی شیراز و جهان و ... سخن گفته است. اگر با دیوان حافظ می‌توانیم فال بگیریم، به دلیل همین واقع‌گرایی‌های حافظ است. بنابراین غلبه دیوان حافظ با معناست که این همه عظمت و اهمیت پیدا کرده است و شاید زیباترین پدیده‌ای که یک ایرانی به وجود آورده، همین دیوان شعر باشد.

 

 

محمد بقایی ماکان نویسنده، مترجم و استاد ادبیات فارسی نیز در ادامه گفت: شعر حافظ در میان عوام و خواص جاری است و هر کسی به قدر دانش خود از سروده‌های او لذت می‌برد که این گسترش آوازه حافظ فقط شامل قلمرو زبان فارسی نمی‌شود، بلکه در خارج از این محدوده هم طرفداران بسیاری را به خود جلب کرده است.

 

وی افزود: می‌توان از برجسته‌ترین شاعران و اندیشمندان و حتی سیاستمداران که شیفته شعر او شده‌اند، نام برد. ترجمه بخش قابل توجهی از ظرافت و ملاحت شعر را از بین می‌برد. اما با این همه شعر حافظ در دل‌های بسیاری از اهل ادب در خارج از محدوده زبان فارسی رسوخ کرده که یکی از برجسته‌ترین آن‌ها گوته است و باید او را یکی از غول‌های تفکر بشری نامید. زیرا گوته خطاب به حافظ می‌گوید؛ «کاش من کوچکترین شاگرد مکتب تو بودم». این جمله را زمانی می‌توان فهمید که قیاسی میان گوته و یک اندیشمند دیگر رخ دهد. وقتی گوته چنین اظهاری را در قیاس خود با حافظ بیان می‌کند، به جایگاه و اهمیت حافظ بیشتر پی‌می‌بریم.

 

بقایی ماکان ادامه داد: کسانی که در مجلس انس حافظ می‌نشینند، به اندازه دانش خود از حافظ بهره می‌برند، گرچه ممکن است با هم اختلاف نظر داشته باشند. اما، چون میر مجلس رند شیراز است، کنار هم قرار می‌گیرند و به سروده‌های حافظ گوش می‌دهند.

 

سیدنجمی حسن زیدی، دانشیار دانشکده دولتی آموزشی کراچی پاکستان نیز در پایان این نشست مجازی به زندگینامه حافظ پرداخت و گفت: خواجه شمس‌الدین محمد بن بهاءالدین حافظ شیرازی شاعر بزرگ سده هشتم و یکی از سخنوران نامی جهان است. بیشتر شعر‌های حافظ غزل هستند که به غزلیات حافظ شهرت دارند. گرایش حافظ به شیوه سخن‌پردازی خواجوی کرمانی و شباهت شیوه سخنش با او مشهور است. او از مهم‌ترین شاعران و تأثیرگذاران بر شاعران پس از خود شناخته می‌شود.

 

وی افزود: حافظ از مهم‌ترین اثرگذاران بر شاعران فارسی‌زبان پس از خود است و در سده‌های هجدهم و نوزدهم میلادی، اشعار او به زبان‌های مختلف نیز ترجمه شد و نامش به محافل ادبی جهان غرب نیز راه یافت.