تدابیر و مدیریت فرهنگی امام رضا(ع)؛ مبنای دیپلماسی فرهنگی

محمدمهدی مومنی‌ها در یادداشتی درباره مدیریت فرهنگی امام رضا(ع) نوشت:

مدیریت فرهنگی اسلامی، تربیت انسان ها بر اساس آرمان های متعالی اسلام که منبعث از قرآن و اهل بیت (ع) تعریف می گردد. در بینش شیعه، ضرورت و اهمیت مدیریت را می توان در اصل استوار امامت جستجو کرد و اعتقاد ما این است که انبیاء و اولیای الهی نیز مبعوث شده اند تا با «مدیریت فرهنگی» جامعه را به کمال برسانند. در دوران حیات امام رضا(ع) به ویژه در دوران حساس ولایتعهدی ایشان فرصتی فراهم گردید تا امام رضا با مدیریت فرهنگی، جان تازه ای به کالبد نیمه جان شیعه بخشیده و اسلام ناب محمدی را احیا کنند. وجود مسائل مختلف فرهنگی در دوران امامت حضرت رضا(ع)، لزوم بازنگری جدی در فرهنگ اسلامی به ویژه فرهنگ تشیع را اقتضا می کرد. ایشان با روشنگری و استفاده از زمینه های موجود توانستند با انجام فعالیت های فرهنگی گسترده به حل مسائل بپردازند و نظام فرهنگی جامعه را مدیریت کنند. مسائل فرهنگی زمان امامت ایشان شامل موضوعاتی مانند در خطر بودن اصل اسلام و رهبری شیعی، انحرافات عقیدتی در نهضت ترجمه، ظهور و بروز ادیان و فرقه های گوناگون، شایعات و دروغ پراکنی علیه اهل بیت(ع)، تحریف و جعل احادیث و فریب و نیرنگ حکومت است که ایشان با مجموعه اقدامات سیاستی مانند اعلام صریح و آشکار رهبری شیعه، تربیت شاگردان نخبه، تشکیل جلسات علمی دینی، مناظرات علمی، سفرهای تبلیغی، احیای سنت نبوی، تبیین احادیث صحیح و لعن جاعلان، لعن و تکفیر برخی از فرقه ها، توسعه همه جانبه علوم، گسترش مذهب تشیع، خنثی کردن توطئه های فریبکارانه حکومت، نقش تعالی‌‏بخشی به جایگاه قرآن و اهل بیت(ع) در جامعه، احیاکنندگی سنت رسول خدا(ص) و ائمه اطهار(ع)، تبین و تثبیت به ویژه در اصل مهم امامت، بالندگی و توسعه بخشی، نخبه پروری، ساماندهی، حفاظت و هدایت، روشنگری، بصیرت افزایی به موضوعات و مسائل مذکور پاسخ دادند و سیاست گذاری فرهنگی منحصر به فردی را شکل دادند که می تواند چراغ راه ما در حوزه فرهنگ و دیپلماسی فرهنگی باشد.

امام رضا(ع) با مدیریت فرهنگی و تلاش چشمگیر، نقش بسزایی در اعتلا و حفظ فرهنگ شیعه داشتند. ایشان با اصرار مأمون مجبور به پذیرش ولایتعهدی شدند و قبول این سمت گرچه با اکراه صورت گرفت، اما یکی از ابعاد مدیریت فرهنگی امام رضا(ع) است، این سفر و هجرت به خراسان در حالی صورت گرفت که حکومت آن را برنامه ریزی کرده بود و چون قصد بهره برداری سیاسی از هجرت و واگذاری ولایت‏عهدی داشت، در بعد اطلاع رسانی آن نیز سرمایه گذاری کرد. امام(ع) با حضور فعال در مناظره ها و بحث های علمی، به نشر معارف اسلامی پرداختند و با صبر و حوصله در برخورد با شبهه ها، نقش مهمی در ابطال نظر نادرست و جلب نظر دانشمندان سایر مکاتب داشتند و در عمل با «مدیریت فکری و فرهنگی » باعث نشر عقاید شیعه شدند.

مدیریت مدبرانه ایشان باعث تعالی جایگاه قرآن و عترت در جامعه شد و با احیای اسلام ناب محمدی، به تبیین اصل امامت پرداخته، باعث رشد علمی و فرهنگی و توسعه شیعه شدند. امام رضا(ع) ضمن سازمان‏دهی عقاید و باورهای شیعه، مبانی کلامی تشیع را به کمال رسانده، در عین حال شیعه را از طوفان های آسیب و انحراف، محفوظ داشتند .

با وجود اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آله بارها در حدیث ثقلین تاکید داشتند که راه نجات امت، تمسک به ثقلین یعنی قرآن و عترت است؛ اما پس از ارتحال ایشان، عترت عملا توسط حکام کنار گذاشته شد و قرآن هم نقش حاشیه ای به خود گرفت، از کارهای مهم امام رضا(ع) تعالی بخشیدن به جایگاه این دو ثقل بود.

تعالی جایگاه کلام الله: امام (ع) با استدلال متعدد به آیات قرآن چه در مناظره ها و چه در سایر بحث های علمی  سخن قرآن را تردیدناپذیر می دانستند. استناد به آیات قرآن در مناظره ها، هنگامی بود که مخاطب، مسلمان بوده و حقانیت قرآن را قبول داشته، در مواردی که مخاطب به ادیان دیگری ایمان داشته یا اصولا به هیچ دینی پایبند نبودند، امام (ع) به منابع مورد قبول آنان یا به دلایل عقلی استناد می کردند.

تعالی و بازشناسی جایگاه اهل بیت: امام با اهتمام ویژه به این موضوع تلاش های گسترده ای داشتند تا جایگاه رفیع عترت را برای مردم بازشناسانند و می فرمودند: امامان، خلفای خدای عز و جلّ در زمین هستند. در این بیان، مسئله امامت اهل بیت (ع) را امری متصل و جداناپذیر دانسته و بر مقام خلیفة‏اللهی آنها تأکید می کنند. ایشان ، امام را وسیله احیای نماز، زکات، روزه و حج دانسته که باعث اجرای حدود الهی شده و از حد و مرزها نگاهبانی می شود.

نقش احیاکنندگی: امام رضا(ع) تمام اهتمام خود را برای احیای سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار (ع) بکار می بست تا انحراف هایی را که حکام در جامعه به وجود آورده بودند، اصلاح کنند.

نقش تبیینی و تثبیتی: امام رضا(ع) به عنوان ارائه کننده نظریه امامت و ولایت به بررسی تمام ابعاد و زوایای مسئله رهبری در اندیشه شیعی پرداختند. ایشان ، سؤال ها و شبهه های پیرامون امامت و ولایت ائمه(ع) را پاسخگو بودند.
رشد علمی و فرهنگی تمدن اسلامی و تشیع : ایجاد فضای مناسب علمی ،تعلیم و تربیت همگام با هدایت و ارشاد ،توسعه همه جانبه علوم، اصلاح نگرش مسلمانان و حتی غیرمسمانان نسبت به دین، علم و مبانی شیعه.
گسترش تشیع در عصر امام رضا(ع) و نخبه‏ پروری: امام رضا(ع) برای تبیین و تحکیم مواضع شیعه و رفع شبهه از آن ، گام های اساسی برداشتند و تحول های فرهنگی چشمگیری را در جامعه ایجاد کردند.

حفظ جامعه شیعه از انواع آسیب ها و هدایت آنها در مسیر درست، یکی از مهم ترین آثار مدیریت فرهنگی امام رضا(ع) بر تشیع است.این آسیب ها در حوزه سیاسی، فرهنگی و علمی بودند.

تاکتیک های امام رضا(ع) در سه جهت اصلی اجرا می شد:

1)  اجتماع و جامعه شیعی چگونه کنترل و هدایت شود تا آسیب نبیند؛ ٢) رهبری شیعه چگونه خود و راه فکریَش را از آسیب محفوظ نگه دارد و  3) دور کردن شیعیان از خطرهای سیاسی.

حفظ کرامت انسانها و نفی طبقات اجتماعی

قرآن کریم به صراحت انسان را موجود با کرامت عالم خلقت دانسته و این کرامت را عطیه خدا به او بیان کرده است. از این رو انسان باید در تعاملات اجتماعی خود کرامت انسان را سرلوحه تعاملات خود قرار دهد.

سیره امام علی بن موسی الرضا(ع) پر است از جلوه های ویژه حفظ کرامت انسان ها؛ همان انسان هایی که شاید در محضر کسانی بسیار کوچکتر از امام رضا(ع) بارها و بارها تحقیر شده بودند چون به محضر ایشان می رسیدند خود را در جایگاه واقعی انسان احساس می کردند.

امام رضا(ع) و ادب اختلاف

یکی از نکات در سیره امام رضا(ع) مشاهده می شود رعایت ادب اختلاف در مناظرات اعتقادی و سیاسی است. با آنکه ایشان در ظاهر در کسوت ولیعهدی مامون بودند و علی الظاهر در مقابل دیگران مصونیت دارند، در تمام این مناظرات که اکثرا و یا همه با بزرگان ادیان و فرق مختلف اتفاق افتاده است کلمه ای را که حتی بوی توهین و یا تحقیر داشته باشد بر زبان نیاوردند و البته به خاطر اهتمامی که مامون به کتابت و نگارش وقایع داشت تاریخ امام رضا(ع) و مخصوصا مناظرات آن حضرت به صورت دقیق ثبت شده است.

مسئله حقوق افراد و رعایت حقوق غیر هم‌کیشان

در  سیره امام رضا(ع) توجه به حقوق افراد در تعاملات اجتماعی بسیار پراهمیت است، تا آنجا که در مواردی برخوردهای بسیار آتشینی را از آن حضرت در مورد مراعات حدود حقوق مشاهده می کنیم.

نکته پراهمیت در سیره امامان شیعه به خصوص امام رضا(ع) ، توجه آن حضرت به حقوق اقلیت های دینی و افراد غیر هم کیش است. امام که انسان را به عنوان مخلوقی از مخلوقات خدا ارج می نهد و این بینش خود را محور تعاملات اجتماعی قرار داده است تلاش می کند تا حق هیچکس حتی کسی که از منظر امام گمراه است ضایع نشود .

در مجموع مطالب گفته شده می توان این گونه تحلیل کرد که امام رضا(ع) با مدیریت فرهنگی و اجتماعی، جان تازه ای به کالبد نیمه جان شیعه بخشیدند که پس از نهضت علمی امام صادق(ع) در تاریخ شیعه نظیر ندارد. نقش و تأثیر این انقلاب فرهنگی بر جامعه شیعه را می‌‏توان در موارد زیر دانست: نقش احیاکنندگی ، قرآن و سنت علوی است که باعث تعالی جایگاه ثقلین در جامعه شد، نقش تبیینی و تثبیتی امام(ع)، محوری ترین اصل در منظومه کلام شیعه یعنی اصل امامت را به خوبی تبیین و باعث تثبیت آن در افکار مسلمین شدند، ایشان با ارتقاء سطح علمی و فرهنگی جامعه ، تصحیح نگرش مسلمانان، توسعه همه جانبه علوم و ایجاد فضای مناسب علمی، نقش بالندگی و توسعه بخشی به شیعه داشتند.

نقش نخبه پروری، سازمان دهی و سامان بخشی ، حفاظتی  هدایتی، بصیرت افزایی و... از دیگر آثار مدیریت فرهنگی امام رضا(ع) است. در کنار همه شیوه های نوین، روش گفتمان و گفتگو که امام رضا(ع) از آن بهره بردند، در این عصر پاسخگوی معضلات فرهنگی جامعه است، آن چیزی که سبب می شود، آگاهی داشتن از خوبی های افراد است و این احساس زمانی بیشتر تقویت می شود که علم و معرفت ما نسبت به مسئله یا فرد بیشتر شود.

تمامی مواردی که در سیره مدیریت فرهنگی امام رضا(ع) وجود دارد برای همه مردم بخصوص مسئولان فرهنگی و سیاسی بسیار آموزنده و کاربردی است، با عنایت به اینکه هدف اساسی دیپلماسی فرهنگی ارائه دیدگاه روشن و موجه نسبت به فرهنگ ارزشی و رفتاری نظام برای بازیگران مختلف عرصه بین‌الملل، جوامع مدنی و افکار عمومی است، تمسک به سیره و روش اهل بیت(ع) به خصوص امام رضا(ع) و آموزش و تبیین روشها ایشان می تواند به افزایش و تحکیم قدرت نرم کشور کمک شایانی داشته باشد و زمینه را برای نفوذ در قلوب افراد از طریق عناصری چون فرهنگ، ارزش‌ها و ایده‌ها فراهم آورد و ثمرات فراوانی برای کشور به همراه داشته باشد.