استغاثه ممنوع و نامشروع کدام است؟ / شفاعت در نزد مسلمانان جایگاه ویژه‌ای دارد

به گزارش خبرنگار ایکنا، حجت الاسلام و المسلمین عزالدین رضانژاد، رئیس پژوهشکده علوم اسلامی پژوهشگاه بین‌المللی المصطفی امروز 23 تیرماه طی سخنانی با موضوع «توسل» که با همکاری مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه، مؤسسه دارالاعلام و نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها در قم به صورت مجازی و حضوری برگزار شد، با اشاره به ساختار واژه «توسل» گفت: هرگاه واژه توسل را به فارسی معنی کنیم، می‌گویند به معنی طلب وسیله کردن برای رسیدن به مقصود و مطلوب است.

وی افزود: به عبارت دیگر، توسل به معنی آن است که به وسیله چیزی یا کسی به شخص یا چیز دیگر نزدیک شدن است. با همین معنی لغوی، برخی از واژه‌شناسان عرب تصریح کرده‌اند که توسل، انجام دادن کاری برای تقرب به چیزی یا شخصی است.

عضو هیئت علمی جامعةالمصطفی‌‌(ص) بیان کرد: در اینجا معنی اصطلاحی توسل همراه با معنی لغوی خواهد بود؛ لذا یکی از معانی اصطلاحی توسل آن است که گفته‌اند، توسل به معنی واسطه قرار دادن امور خیر و افراد صالح و مقرب درگاه الهی برای برآورده شدن درخواست و اجابت دعا است. اگر بخواهیم این توسل را به شکل عملی داشته باشیم، انسان در حین دعا و درخواست از ذات الهی باید در این مسیر حرکت کند.

عضو شورای سردبیری فصل نامه اندیشه تقریب ادامه داد: ذات و صفات خاص خداوند و یا پیامبران الهی و اولیا و فرشتگان الهی از جمله وسایطی هستند که می‌توانند واسط ما و خدا باشند. این سخنان در روایات ما نیز مورد اشاره قرار گرفته است. محمد عبده در ذیل خطبه ۱۰۶ شرح نهج البلاغه خود به معنی اصطلاحی توسل اشاره کرده و می‌گوید که توسل به معنی جستجو و در خواست وسیله‌ای است و عملی است که اساسا می‌تواند ما را برای قرب کمال روحی و معنوی کمک کند و بتواند انسان را به واسطه برخی از اعمال از زشتی‌ها و ناپاکی‌ها دور گرداند.

استغاثه به معنی کمک خواستن از کسی که توانایی دارد

نویسنده کتاب «گذری بر تاریخ علم کلام» اظهارکرد: با این معنی توسل، اشاره‌ای به معنی شفاعت می‌کنیم. شفاعت نیز که از «شفع» است به معنی جفت است. یعنی واسطه شدن شخص مورد احترام که با درخواست ملتمسانه فرد خاطی در کنار و به کمک هم موجب خلاصی شخص گناهکار شود. این معنی را نیز آیت‌الله سبحانی در کتاب «التوسل» آورده‌اند. با این نگاه معنی شفاعت نسبت به معنی توسل، خاص‌تر می‌شود.

حجت‌الاسلام والمسلمین رضانژاد اظهارکرد: استغاثه به معنی کمک خواستن از کسی است که توانایی انجام دادن کاری را دارد. این مسئله در قرآن کریم بیان شده است. یکی از گونه‌های توسل، توسل به ذات اولیای الهی است. در اینجا توسل به ذات را باید از توسل به مقام و دعای یک، ولی الهی تفکیک کنیم.

اتفاق نظر فرق در توسل به ذات پیامبر(ص) در زمان حیات

وی گفت: اگر توسل به ذات اولیای الهی باشد، فرض‌هایی شکل می‌گیرد. فرض اول، توسل به ذات، ولی خدا قبل از حیات دنیوی است. روایتی که از سوی فریقین در داستان حضرت آدم(ع) ذکر کرده اند. در داستان حضرت آدم(ع)، آمده است که پس از ارتکاب خطیئه، حضرت آدم توبه کرد و برای توبه اش به حق پیامبر اسلام(ص)، توسل کرد. این توسل در حالی صورت گرفت که پیامبر اسلام در عالم ذر بودند و در عالم دیگر از نظر وجودی ظاهری به دنیا نیامده بودند.

عضو هیئت علمی جامعه المصطفی(ص) بیان کرد: مورد بعدی، توسل به ذات پیامبر(ص) در زمان حیات دنیوی و حضور ایشان است. به عبارت دیگر، افرادی خدمت ایشان برسند و از خود حضرت مساله‌ای را طلب کنند. اینجا نیز هیچ کس شبهه‌ای را از میان فرق وارد نکرده است.

وی گفت: نوع دیگر، توسل به ذات پیامبر(ص) در زمان حیات ایشان است، منتها زمانی که رسول خدا(ص) از نزد کسی که ایشان را واسط قرار می‌دهد، غایب باشد.

استاد حوزه علمیه با طرح این سوال که «آیا می‌توانیم به ذات پیامبر(ص) در عالم برزخ متوسل شویم یا خیر؟» گفت: اکثر مسلمانان به این امر قائل هستند، ولی وهابیون آن را رد می‌کنند. مسلمانان می‌گویند در نماز وقتی به پیامبر اکرم(ص) خطاب می‌کنیم و یا در هنگام زیارت و سلام نماز به ایشان سلام می‌فرستیم به معنی ارتباط است. وقتی به خود پیامبر اکرم(ص) سلام می‌دهیم به معنی آن است که ایشان دارای حیات برزخی است.

حیات برزخی پیامبر(ص) و سلام به ایشان

وی افزود: اگر پیامبر(ص) حیات برزخی نداشته باشند، سلام دادن به سمت قبر ایشان چه معنایی خواهد داشت؟ اینجا است که مسلمانان از زمان صحابه و تابعین به سوی قبر ایشان می‌رفتند یا غیر از مدینه و جا‌های دیگر به ذات پیامبر با حیات معنوی که در عالم برزخ داشتند متوسل می‌شدند و دعا می‌کردند. مانند برخی ادعیه‌ای است که برخی از اعراب در صدر اسلام انجام می‌دادند.

حجت‌الاسلام والمسلمین رضانژاد بیان کرد: از جمله مواردی که می‌توان به حیات برزخی پیامبر(ص) تمسک کرد، آیه شریفه‌ای است که می‌فرماید؛ «وَما أَرسَلنا مِن رَسولٍ إِلّا لِیُطاعَ بِإِذنِ اللَّه وَلَو أَنَّهُم إِذ ظَلَموا أَنفُسَهُم جاءوکَ فَاستَغفَرُوا اللَّهَ وَاستَغفَرَ لَهُمُ الرَّسولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوّابًا رَحیمًا»، این آیه در زمان غیبت پیامبر نیز صدق می‌کند. در آثار اهل سنت نیز بیان شده است که سلام افراد به پیامبر پس از رحلت ایشان نیز می‌رسد.

نویسنده کتاب «صلاه الجمعه دراسه فقهیه و تاریخیه» گفت: توسل به ذات پیامبر، در قیامت از دیگر اشکال توسل است که در این زمینه نیز اختلافی بین مسلمانان نیست. آیات و روایات شفاعت کاملا ثابت است.

شفاعت به دعای پیامبر(ص) در عالم برزخ

استاد حوزه علمیه قم به نوع دیگری از توسل اشاره کرد و افزود: توسل به حق پیامبر(ص) و پیامبران پیشین است. در این زمینه نیز زمانی که پیامبر اکرم(ص) خواستند حضرت فاطمه بنت اسد(س) را در قبر بگذارند، وقتی قرار بود لحد را روی جنازه ایشان بگذارند، پیامبر(ص) فرمودند، خداوند ایشان را بیامرزد به حق من و پیامبرانی که پیش از این بودند.

حجت الاسلام والمسلمین رضانژاد گفت: نوع دیگر توسل، توسل به زمان‌های خاص است. مثل توسل به ماه و روز های خاص است. طلب شفاعت به دعای پیامبر(ص) در عالم برزخ از مهمترین زوایای مورد اختلاف است.

عضو هیئت علمی المصطفی افزود: استغاثه و درخواست مستقیم حاجت از پیامبر و، ولی خدا نیز از گونه‌های دیگر توسل است. در اینجا بحث کمک‌هایی است که از دست دیگران بر نمی‌آید. مقصود از استغاثه و درخواست مستقیم حاجت از پیامبر(ص)، در جاهایی است که آن امر از اموری باشد که انسان‌های دیگر اختیاری از خود ندارند.

وی گفت: در اینجا دو دیدگاه وجود دارد که اموری مرتبط به خلق و رضا و شفا و... متعلق به ذات احدیت است و هیچ کسی نمی‌تواند در عالم تکوین روی این مساله دخالت کند، حتی معجزه پیامبران نیز در مقام فاعل خود خداوند است.

حجت‌الاسلام والمسلمین رضانژاد، اظهارکرد: دیدگاه دیگر آنکه برخی از اختیارات در عالم تکوین از سوی خداوند به برخی از بندگانش واگذار کرده است. همانطور که خداوند متعال در آیه ۴۹ سوره آل عمران می‌فرمایند؛ «او را به رسالت به سوی بنی اسرائیل فرستد که به آنان گوید: من از طرف خدا موجزی آورده‌ام، من از گل مجسمه مرغی ساخته و بر آن(نفس قدسی) بدمم تا به امر خدا مرغی گردد، و کور مادر زاد و مبتلای به پیسی را به امر خدا شفا دهم، و مردگان را به امر خدا زنده کنم، و به شما(از غیب) خبر دهم که در خانه هاتان چه می‌خورید و چه ذخیره می‌کنید. این معجزات برای شما حجّت و نشانه(حقانیت من) است اگر اهل ایمان هستید.» در اینجا مشخصا این قدرت از سوی خداوند به ولی خدا واگذار می‌شود.

وی به استغاثه ممنوع و نامشروع اشاره کرد و گفت: در میان همه استغاثه‌هایی که داریم، نمونه‌ای از استغاثه ممنوع و نامشروع وجود دارد که اگر بخواهم آنرا توضیح دهم به موردی اشاره خواهم که در واقع درخواست کمک و حاجت از، ولی خدا در زمان حیات آن، ولی است، در حالی که فرد منکر جایگاه خداوند است و آن را پس می‌زند و اگر این درخواست با همین کیفیت در قیامت باشد از اقسام استغاثه نامشروع است.