آزادسازی بردگان؛ فرهنگ‌سازی تدریجی اسلام برای مقابله با برده‌داری

به گزارش ایکنا از همدان، برده‌داری در کشورهای مختلف از دیرباز به عنوان رویه‌ای معمول رواج داشته است. در غرب به خصوص آمریکا در قرن هجدهم این روش در قالب تجارت بین‌المللی انجام می‌شد که بعدها این قانون ممنوع می‌شود. امروزه این روش در بسیاری از کشورها ممنوع شده اما دلیلی بر حذف کامل آن نیست، چراکه وقتی تفکر برتری عده‌ای بر قومی همچنان وجود دارد، این نگاه خود را در مناسبات مختلف و رفتارهای اجتماعی نشان خواهد داد و در قالبی مدرن احیا می‌شود.

اینکه در امریکا پلیسی بدون محاکمه یک سیاهپوست را به راحتی با گذاشتن پا بر گلوی او می‌کُشد علاوه بر داشتن خوی وحشیگری، نشان از زنده بودن این تفکر در دل کشوری است که ادعای تمدن دارد. اسلام در مورد برده‌داری احکام و قوانینی را تعریف کرده و در قرآن کریم نیز به آن اشاراتی شده است. به این منظور و برای بررسی رد یا تأیید این روش از نظر اسلام مصاحبه‌ای با یک استاد حوزه و دانشگاه انجام شده است.

حجت‌الاسلام هادی عیوضی در گفت‌و‌گو با ایکنا از همدان، با بررسی جایگاه برده‌داری در اسلام و اینکه همچنان این رویه یا تفکر در برخی از اقشار جهان و به خصوص امریکا وجود دارد، اظهار کرد: اسلام ابداع‌کننده برده‌داری نبود و این موضوعی است که پیش از اسلام در مکاتب دیگر وجود داشت و با ظهور اسلام این مکتب با مسئله‌ای اجتماعی با عنوان برده‌داری روبه‌رو شد.

نگاه‌های مختلف به برده‌داری

عیوضی با اشاره به اینکه باید نگاه اسلام به برده‌داری مشخص شود، گفت: سه نگاه در مورد برده‌داری وجود دارد، در نگاه اول، ما را با برده‌داری کاری نیست و باید آن را همانگونه که هست پذیرفت. در نگاه دوم، برده‌داری باید کامل و به طور یک باره حذف شود و در نگاه سوم، که موافق دین اسلام است، برده‌داری باید حذف شود اما نه به صورت تدریجی.

وی افزود: نگاه اول در اسلام غیرقابل قبول و امری طرد شده است، چراکه برده‌داری مخالف حقوق فطری انسان است، بردگی به معنای اسارت و ضایع شدن بسیاری از حقوق انسان از جمله آزادی اوست. اسلام با نگاه دوم یعنی حذف یکباره برده‌داری نیز مخالف بوده، چرا که آزادسازی جمع کثیری از بردگان در جامعه بدون هیچ پشتوانه و سرپرست بدون شک مشکلاتی را در پی خواهد داشت. بردگانی که به یک باره در جامعه رها می‌شوند در وهله اول نیازمند تأمین نیازهای اساسی همچون خوراک، پوشاک، مسکن و ... هستند. به عبارتی باید افراد و یا مجموعه‌هایی بتوانند از این بردگان حمایت مالی و مادی داشته باشند. با این شرایط آیا جامعه و مسئولان آن ملت خواهند توانست نیازهای اولیه تعداد کثیری از اسرا و بردگان را در یک زمان فراهم کنند! بدون شک این مهم امری ناممکن است.

عیوضی ادامه داد: با این شرایط بردگان برای تأمین نیازهای اولیه خود و در ادامه نیاز‌های جنسی خود، دست به هر کاری خواهند زد که آن مهم نیز موجب افزایش آمار بزهکاری و فساد اخلاقی و اجتماعی در جامعه خواهد شد. پس آزادسازی یک‌باره بردگان امری ناسازگار با عقل است. در نگاه سوم، که اسلام با آن موافق است، آزادسازی بردگان باید به تدریج و در بازه‌‌های زمانی چندگانه برای فراهم کردن زیر‌ساخت‌های لازم برای زندگی و رفاه آنان انجام شود. پس دیدگاه اسلام درباره برده‌داری مخالفت با آن و حذف تدریجی برده‌داری بود، آن هم با طراحی و مهندسی مجموعه‌ای از برنامه‌ها.

«فقر» و «جنگ»؛ دو منشأ مهم برده‌داری

وی تصریح کرد: اسلام برای آزادی بردگان در نخستین مرحله، «بستن سرچشمه‌های برده‌داری» را در دستور کار خود قرار داد که «فقر» و «جنگ» دو سرچشمه‌ مهم برده‌داری در زمان‌های گذشته بود. اسلام برای حل موضوع بردگانی که به دلیل فقر و ناتوانی در پرداخت بدهی خود به بردگی کشیده می‌شدند قوانینی همچون پرداخت بدهی توسط فرد یا اطرافیان او و ترویج فرهنگ صدقه و قرض دادن و در نهایت زندانی شدن انسان را وضع کرد. همچنین، «جنگ» یکی دیگر از سرچشمه‌های برده‌داری در پیش از اسلام بود و طبق قانون جنگ، لشکر پیروز میدان علاوه بر غنایم، می‌تواند زن و فرزند لشکر مغلوب را به بردگی درآورد.

عیوضی با اشاره به اینکه پس از ظهور اسلام قانون جنگ و به اسارت درآوردن شکست خوردگان ایجاد شد، گفت: اسلام برای آزادی بردگان حاصل از جنگ شرایطی را مهیا کرد. پیش از اسلام افرادی که در جنگ اسیر می‌شدند به معنای بردگی بود اما پس از اسلام، اسیر جنگی می‌توانست با شرایطی آزاد شود، پرداخت غرامت و یا مبلغی به عنوان خسارت توسط اسیر می‌توانست سند آزادی او را امضا کند، در غیر این صورت اسیر باقی می‌ماند، اما در اسلام اسارت به معنای بردگی یعنی گرفتن حریت او نیست.

این مبلغ دین با بیان اینکه اسلام با مجموعه‌ای از قوانین و احکام سرچشمه‌های برده‌داری را بست، ادامه داد: اسلام در خصوص اسرای جنگی آن هم با 3 نگاه زمینه را برای آزادی آنان فراهم کرد. اسلام پس از بستن سرچشمه‌های برده‌داری، در گام دوم دست به «آزادی بردگان و یا آزادسازی بردگان» زد، در این مسیر خداوند، با وضع قوانینی همچون آزادی یک برده به دلیل یک روز روزه‌خواری عمد یا اختصاص سهمی از زکات برای آزادسازی بردگان در آن زمان زمینه آزادی بردگان و ترویج فرهنگ آزادسازی بردگان را رقم زد.

عیوضی با اشاره به اینکه امروزه دیگر برده‌داری در هیچ کشور اسلامی وجود ندارد، افزود: برخی به دلیل ناآگاهی و تسلط به فلسفه احکام، گمان می‌کنند که اسلام با برده‌داری مخالفت نکرده، حال آنکه چه دقیق و هدفمند و منطقی با این امر به مخالفت پرداخته است.

وی گفت: خداوند به صورت مستقیم با برده‌داری مخالفت نکرده و در قرآن به صراحت این امر را نهی نکرده چراکه در آن زمان شرایط و زیرساخت‌های لازم برای آن مهیا نبوده و همانگونه که پیش‌تر نیز گفته شد مخالفت صریح با این امر می‌توانست بسیاری از بردگان را بدون پشتوانه در جامعه رها کند که خود می‌توانست مسبب بسیاری از بزهکاری و آسیب‌های فردی، اجتماعی و اخلاقی و... شود. بنابراین اسلام به تدریج و با فراهم شدن زیرساخت‌های جامعه و رشد و ارتقای درک و فهم و شعور انسان‌ها، احکام و قوانینی را وضع و برده‌داری را از میان مسلمانان جمع کرد، به گونه‌ای که امروزه دیگر هیچ مسلمان واقعی به دلیل تفکر و اعتقادات اسلامی خویش نمی‌‌تواند بپذیرد که انسانی را به بردگی گرفته و آزادی و تمامیت وجودی او را سلب کند. خداوند در «طرح آزادسازی بردگان» به عنوان دومین مرحله مقابله با برده‌داری، علاوه بر موارد عنوان شده، آزاد کردن برده را به عنوان یک عبادت مطرح و در احکام عبادی به عنوان یک عمل نیک و دارای پاداش الهی قرار داد تا همگان برای ترویج این فرهنگ، بردگان خود را آزاد کنند.

برخورد ائمه با بردگان

این مبلغ دین با اشاره به اینکه خریداری و آزاد کردن بردگان از فرهنگ اهل بیت و معصومین بوده است، اظهار کرد: امام سجاد(ع) در عید فطر جمعی از بردگان را با وجود آگاهی از نواقص و کم کاری‌های آنان آزاد می‌کرد و از آنان می‌خواست تا برای ایشان دعا کنند تا همانگونه که امام بندگانش را بخشید و آزاد نمود، خداوند نیز ایشان را ببخشد. هدف معصومین از نگاه داشتن بردگان، به کار کشیدن آنان نبود، بلکه این مهم با دو هدف، یعنی «تربیت آنان و در نهایت پرورش بردگان به عنوان یک مبلغ دین و همچنین ترویج همان فرهنگ آزاد سازی بردگان» بود. در مرحله سوم، خداوند برای مقابله با برده‌داری، «رفع تبعیض رفتاری با بردگان و احیای شخصیت برده‌ها» را به پیامبران اعلام کرد و از آنان خواست تا این مهم را در دستور کار خود قرار دهند.

عیوضی بیان کرد: نمونه این مهم را می‌توان در عدم تبعیض رفتاری ائمه و معصومین با بردگان و غلام خود مشاهده کرد، به گونه‌ای که این غلامان هنگام غذا، در کنار اعضای خانواده معصومین نشسته و هم سفره با اهل بیت(ع) بودند یا معصومین در بسیاری از موارد همچون نوع لباس و پوشش، غلامان را بر خود اولویت می‌دادند (لباس خوب از آن غلامان بود). جرج زیدان، مورخ و روزنامه نگار مسیحی در کتاب تاریخ تمدن می‌نویسد: «اسلام نسبت به بسیاری از مکاتب دنیا، با بردگان بسیار مهربان است، پیامبر(ص) از بردگان کارهایی را نمی‌خواهد که در حد توان آنها نیست...» که این نشان از برخورد عادلانه و مهربانانه اسلام، اهل بیت و معصومین(ع) با بردگان است.» افراد سرشناس اسلام همچون، عمار، یاسر، بلال و... همگی برده بوده‌اند اما در مکتب و سبک زندگی پیامبر(ص) به بالاترین درجه ایمان و اخلاق دست یافتند. پس اسلام هیچ گاه برده‌داری را نپذیرفته و همواره منطقی و هدفمند با آن مبارزه کرده است.