آینده مبهم نشر الکترونیک / رفتار مخاطبان در پساکرونا تغییر می‌کند؟
نشر الکترونیک با شیوع ویروس کرونا جان تازه‌ای گرفت، اما نتوانست خسارت‌های ناشران را در تعطیلی کتابفروشی‌ها و نمایشگاه‌های کتاب جبران کند و به نظر می‌رسد بازار کتاب نیازمند ساماندهی جدی‌تری است.
به گزارش ایکنا، در سال‌های اخیر کتاب‌های الکترونیک و صوتی در جهان افزایش داشته، اما طی این سال‌ها این کتاب‌ها در کشورمان رشد چندانی نداشته است. شاید بتوان گفت نشر سنتی ایران در مقابل این پیشرفت‌ها مقاومت نشان داده بود تا اینکه شیوع ویروس کرونا باعث شد که ناشران به این تکنولوژی حساس‌تر شوند و وقتی نتوانستند کتاب‌های خود را حضوری ارائه کنند، مجبور شدند در مقابل این مسئله کوتاه بیایند. البته با وجود اینکه در سال‌های اخیر پلتفرم‌هایی در ایران اقدام به ارائه کتاب الکترونیک و صوتی کرده‌اند، اما چندان شناخته شده نیستند و با شیوع کرونا یکباره مورد استقبال چندبرابری مخاطبان قرار گرفتند. کارشناسان و ناشران درباره این مسئله دیدگاه‌های متعدد و متفاوتی داشته و دارند که می‌توان با بررسی این دیدگاه‌ها درباره وضعیت نشر کتاب‌های الکترونیک در دوران پساکرونا پیش‌بینی‌هایی کرد. بخشی از این دیدگاه‌ها در ادامه از نظرتان می‌گذرد.
دلیل رغبت به کتاب‌های الکترونیک
مسعود پیرمرادیان، مدیرعامل دفتر نشر معارف، درباره علت رغبت به کتاب‌های الکترونیک می‌گوید: این رغبت و علاقه در جهان بسیار زیاد شده است، اما در ایران با وجود توجه فراوان به فضای مجازی، مخاطبان رغبتی ندارند و یکی از دلایل آن این است که در جهان غرب مطالعه یک مقوله عمومی محسوب می‌شود و عموم مردم به مطالعه گرایش دارند، اما در کشور ما مطالعه یک امر نخبگانی و آموزشی است، یعنی اغلب کسانی که مطالعه می‌کنند از قشر فرهیخته‌اند یا به دلیل تحصیل، کتاب می‌خوانند. نکته مهم اینجاست که نخبگان در سراسر جهان به ای‌بوک گرایش ندارند و سعی می‌کنند کتاب کاغذی مطالعه کنند و عموم مردم نیز به دلیل هزینه‌ها، اشغال فضای کمتر و دسترسی آسان، کتاب الکترونیک می‌خوانند.
وی میافزاید: البته پس از زمانی که محدودیت‌های تردد ناشی از شیوع کرونا و قرنطینه خانگی ضرورت پیدا کرد، پر کردن اوقات فراغت در اولویت قرار گرفت و عموم مردم به مطالعه روی آوردند و چون کتابفروشی‌ها تعطیل بودند، استفاده از کتاب الکترونیک رونق گرفت و در فروردین سال جاری در اپلیکیشن پاتوق کتاب، که ما آن را برای عرضه کتاب‌های الکترونیک طراحی کرده بودیم، در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته اقبال به این کتاب‌ها ۱۰ برابر افزایش یافت.
علی محمدپور، ناشر و مدیر استارتاپ «دانی»، به نکته جالب توجهی اشاره کرد و گفت: با وجود افزایش قابل ملاحظه استقبال از کتاب‌های الکترونیک، باز هم از کشور‌های دیگر عقب‌تریم، زیرا مخاطبان ایرانی آشنایی اندکی از کتاب‌های الکترونیک دارند؛ بنابراین سیاست درست و مشخصی در معرفی این کتاب‌ها وجود نداشت و ندارد؛ بنابراین ناشران از استقبال مخاطبان از این آثار اطمینان ندارند، در حالی که باید به مردم آموزش داد که چگونه کتاب الکترونیک بخوانند.
البته ناآشنایی مخاطبان ایرانی با کتاب‌های الکترونیک باعث شد که با وجود تعطیلی کتابفروشی‌ها در ایام شیوع ویروس کرونا و پرمخاطب شدن کتاب‌های الکترونیک، فروش این کتاب‌ها نتواند از ناشران جبران خسارت کند. حسین سعیدی، مدیرعامل به‌نشر، می‌گوید: این امر قابل مقایسه با فروش حضوری نیست، زیرا افزایش فروش کتاب‌های الکترونیک در قیاس با مدت مشابه یا ماه‌های گذشته، نه در قیاس با فروش حضوری کتاب، رشد داشته است؛ به همین دلیل جبران‌کننده خسارت ناشران نیست، اما این شرایط فرصتی بود تا در حوزه نشر الکترونیک جدی‌تر عمل کنیم.
هراس ناشران از ورود به عرصه کتاب‌های الکترونیک
سنتی بودن اغلب ناشران ایران باعث شده تا علاوه بر مقاومتشان در مقابل تکنولوژی‌های چاپ، در ورود به این عرصه و استقبال مخاطبان از کتاب‌های الکترونیک هراس و نگرانی‌هایی داشته باشند، محمد جعفریه، مدیر نشر ثالث، اظهار می‌کند: هراس برخی از ناشران در ورود به این عرصه به این دلیل است که با توجه به کم بودن شمارگان کتاب‌های چاپی، ممکن است با تولید کتاب صوتی و الکترونیک این شمارگان باز هم کمتر شود. البته ناشرانی که به صورت صنعتی و حرفه‌ای وارد این عرصه شده‌اند، نیاز بازار را سنجیده و بر همین اساس اقدام به انتشار این کتاب‌ها می‌کنند. از این رو در مقابل تکنولوژی‌های چاپ نمی‌توان مقاومت کرد.
وی معتقد است: نشر کشورمان به دلیل نبود قانون کپی‌رایت تابعی از وضعیت نشر جهانی نیست و نمی‌توان طبق آن درباره نشر کشورمان نیز همان اتفاقات را پیش‌بینی کرد، زیرا ما جزیره جدایی هستیم که در ایران کار می‌کنیم، حتی با کشور‌های همسایه‌مان نیز قابل مقایسه نیستیم و براساس شرایط خاص خودمان عمل می‌کنیم.
محمد حقی، مدیر انتشارات کتابستان معرفت نیز، می‌گوید: برخی ناشران به دلیل روش سنتی خود در نشر به این حوزه ورود نمی‌کنند و برخی نیز به دلیل نبود قانون کپی‌رایت در این عرصه فعالیتی ندارند، اما قانون حمایت از مؤلفان و مصنفان وجود دارد و اگر نقص فنی در عرضه و انتشار کتاب الکترونیک به وجود بیاید، مدیران پلتفرم‌ها باید پاسخگو باشند. البته تاکنون مشکلی به وجود نیامده و اثری که تولید می‌شود قابلیت دانلود ندارد و این پلتفرم‌ها امنیت مناسبی دارند.
علی محمدپور، ناشر، می‌گوید: دغدغه اصلی ناشران و فعالان حوزه کتاب‌های الکترونیک ناآشنایی مخاطبان با کتاب‌های الکترونیک است و برای اینکه عادت‌ها تغییر کند، شرایط خاص می‌تواند بسیار مؤثر باشد و اکنون ما در شرایط شیوع بیماری کرونا هستیم و می‌توان از این فرصت به بهترین نحو استفاده کرد. این تغییر عادت‌ها باید پیش از این‌ها رخ می‌داد و تأخیر در این مسئله آسیب‌هایی را به همراه دارد که اکنون در حل آن‌ها مانده‌ایم، برای مثال آموزشوپرورش باید از مدت‌ها پیش آموزش از راه دور، مجازی و مکمل را ایجاد می‌کرد، اما این کار انجام نشده و اکنون این مسئله همانند گره کوری شده است، زیرا همه دانش‌آموزان به اینترنت دسترسی ندارند. یکی از دلایل این مسئله را چه در بحث آموزش و چه درباره کتاب‌های الکترونیک می‌توان نگاه سنتی و راحت‌طلبانه دانست.
سیدعباس حسینی‌نیک، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه مالکیت فکری، نیز درباره دلایل عدم ورود ناشران به عرصه کتاب‌های الکترونیک و صوتی به سنتی بودن نشر در کشورمان اشاره می‌کند و می‌گوید: علت اساسی این مسئله در کشورمان این است که اغلب ناشران با فضای نشر الکترونیک آشنایی چندانی ندارند و به انتشار فیزیکی کتاب عادت دارند. البته این مسئله منحصر به عادت نیست، زیرا وقتی به سراغ کتاب‌های الکترونیک بروید، چرخه پیشینی و پسینی نشر تحت تأثیر قرار می‌گیرد.
خلأ قوانین در حمایت از کتاب‌های الکترونیک
وی میافزاید: کتاب‌های الکترونیک که به تدریج در دنیا رواج پیدا کرده، به واسطه پشتیبانی قوانین و حقوق نشر و کپی‌رایت در فضای مجازی است و به مدد نشر الکترونیک آمده و آن را پررونق کرده است. متأسفانه در کشور ما تصمیم مناسبی برای حمایت از آثار الکترونیک وجود ندارد و تنها قانون یا مجموعه قوانین کپی‌رایت که در کشورمان وجود دارد، قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان در سال ۱۳۴۸ است و اگرچه در این قانون همه آثار علمی، فرهنگی، ادبی و هنری به هر شکلی مورد حمایت هستند، اما قانون‌گذار پیش‌بینی کرده که هر نوع اثر علمی، ادبی و هنری تحت حمایت این قانون قرار می‌گیرد و این می‌تواند تنها قانون مورد حمایت آثار الکترونیک هم باشد، اما ویژه آن نیست؛ از این رو یکی از نگرانی‌های ناشران این است که وقتی اثری به صورت الکترونیک چاپ شود، تحت حمایت قانون نباشد و آثار ناشران به سهولت و با هزینه اندکی و بدون اجازه منتشر شود.
حسینی‌نیک یادآور می‌شود: لایحه مالکیت فکری و فرهنگی و ادبی لایحه به دلیل اینکه بیش از ۱۷ سال است در مجامع حقوقی، دولت و مجلس مطرح بوده و بیش از ۲۰ بار زیر و رو شده و شاکله آن به هم خورده است، انسجام کاملی ندارد و باید به تیم کارشناسی ارجاع داده شود تا یکدست شود. همچنین در حوزه فضای مجازی و الکترونیک از ۱۰ سال پیش تاکنون بسیاری از مسائل در فضای مجازی و الکترونیک تغییرات اساسی پیدا کرده و این‌ها در این لایحه دیده نشده است، در حالی که باید این مسائل به‌روز میشد؛ بنابراین لایحه جامع مالکیت که می‌خواهد همه مسائل را تحت پوشش قرار دهد، هم‌اکنون آمادگی تصویب را ندارد.
در مقابل این نگرانی‌ها، محمد صدوقی، مدیر پلتفرم طاقچه به ناشران اطمینان داده که نگران کتاب‌های الکترونیک و صوتی خود نباشند. وی میافزاید: هر پلتفرمی برای خود سیستم DRM یا Digital Right Management یا (مدیریت حقوق دیجیتال) دارد که بحث رمزنگاری و عدم انتشار کتاب در فضای مجازی است. پلتفرم‌های ایرانی از DRM خود استفاده می‌کنند و به نحوی رمزنگاری می‌شوند که امکان بازگشایی وجود ندارد، اما پلتفرم طاقچه به دلیل سابقه‌ای که در زمینه اطلاعات و امنیت شبکه داشت، بر این موضوع تأکید بسیاری کرد. کوشیدیم در چندین لایه رمزنگاری را انجام دهیم و هر چند وقت یکبار رمز‌ها را تغییر می‌دهیم تا احتمال اینکه کتابی از طریق طاقچه در فضای مجازی منتشر شود به صفر برسد و طی این سال‌ها نیز خروج کتاب از طریق طاقچه گزارش نشده است.
رفتار مخاطبان کتاب‌های الکترونیک در پساکرونا
مدیر دفتر نشر معارف درباره رفتار مخاطبان پس از پایان شیوع ویروس کرونا می‌گوید: اغلب مخاطبانی که در دوران کرونا به سمت کتاب الکترونیک متمایل شدند، پس از کرونا رفتارشان را اصلاح خواهند کرد و به کتاب فیزیکی خواهند برگشت و اپلیکیشن‌هایی که فروششان ۱۰ برابر شده در پساکرونا باید منتظر افت فروش باشند، یعنی شاید نسبت به قبل رشد داشته باشند، اما به شدت با کاهش مواجه خواهند شد. البته با برنامه‌ریزی بلندمدت می‌توان کتاب الکترونیک و صوتی را تقویت کرد، اما باید عموم مردم را به مطالعه ترغیب کنیم.
محمد حقی، مدیر انتشارات کتابستان معرفت نیز بر همین عقیده است و می‌گوید: احتمالاً نشر دیجیتال تا ۱۰ سال آینده عمومیت نخواهد یافت، زیرا عمده افراد کتابخوان فیزیکی در کشورمان مربوط به دهه پنجاه تا هفتاد است و متولدین دهه‌های ۸۰ و ۹۰، که زندگیشان به سمت دیجیتالیزه شدن پیش می‌رود، علاقه‌مند خواهند بود که در فضای دیجیتال کتاب بخوانند، اما سهم آن‌ها از بازار کتاب به اندازه‌ای نیست که تعیین‌کننده باشد.
وی میافزاید: شرایط اضطرار معیار مناسبی برای ارزیابی نیست و باید این موضوع را در شرایط عادی بررسی کنیم، زیرا در حال حاضر تخفیف‌های گوناگونی به ویژه حمایت وزارت ارشاد سبب افزایش تقاضا و خریدهای هیجانی شده، اما نه تخفیف‌ها و حمایت‌های وزارت ارشاد ادامه‌دار است و نه بازار در این شرایط باقی می‌ماند، بلکه قیمت‌ها به شرایط عادی برمی‌گردند و امکان خریدهای حضوری نیز فراهم می‌شود و در آن شرایط می‌توان ارزیابی درستی کرد.
اما پوریا عالمی، سردبیر رادیو گوشه، معتقد است: جهان از نظر ارتباطات به سرعت در حال رشد است و کتاب‌های صوتی و الکترونیک نیز در راستا فراگیر شده‌اند یعنی مردم ابزار‌های جدیدی در اختیار دارند که از کتاب‌های چاپی به آن‌ها نزدیک‌تر است و به نظر می‌رسد پس از قرنطینه که مردم وارد جریان سرعت زندگی می‌شوند و فرصت خواندن کتاب برایشان فراهم نخواهد بود. از این رو باز هم کتاب‌های صوتی مورد استقبال قرار خواهند گرفت و بخشی از جامعه که میل به خواندن داستان‌ها دارد، به پادکست‌ها گوش خواهد سپرد.
مجموعه گفت‌وگو‌ها حکایت از نامشخص بودن آینده نشر الکترونیک در کشورمان را دارد، زیرا نشر ایران همواره بر لبه تیغ حرکت کرده و با مشکلات و مسائل متعددی مواجه بوده است و به عبارتی همواره نیازمند حمایت‌های دولتی بوده و نتوانسته به عنوان یک صنعت حرفه‌ای، همانند کشور‌های اروپایی، عمل کند.
البته سیاست‌های نادرست دولتی نیز در این وابستگی بی‌تأثیر نبوده است؛ زمانی به دلیل نقش شبکه توزیع در کشور و کمبود کتابفروشی‌ها، نمایشگاه کتاب تهران یا نمایشگاه‌های استانی کتاب دایر شده و هنوز هم این نمایشگاه‌ها برپا می‌شود و مشکل اصلی نقص شبکه توزیع و کمبود کتابفروشی‌ها همچنان پابرجاست و نشر بیمار ایران کج‌دار و مریز به حیات خود ادامه می‌دهد.
انتهای پیام
