تفسیر تنزیلی؛ مناسب‌ترین روش برای تحول دینی در جامعه

رحیم حاصلی ایرانشاهی، دانشجوی دکتری دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، در گفت‌وگو با ایکنا، در پاسخ به برخی انتقادات از کارکردها و فواید تفسیر تنزیلی، اظهار کرد: برخلاف دیدگاه برخی افراد مبنی بر اینکه «نکاتی که از روش تفسیر به ترتیب نزول قابل استفاده است، چیزی خارج از نکات قابل استفاده در روش تفسیر ترتیبی نیست»، باید بگوییم که حقیقت این است که این دیدگاه با نتایجی که از تفسیر تنزیلی با نگاه تفسیر همگام با وحی می‎بینیم، تأیید نمی‌شود‎؛ زیرا هنگامی که با دغدغه کشف نگاه تحولی در پای درس قرآن کریم می‎نشینیم، تنها فهم قرآن به ترتیب نزول است که می‎تواند به این دغدغه پاسخ دهد.

وی افزود: تفسیر تنزیلی با نشان دادن فرایند تحول جامعه مخاطب عصر نزول، به عنوان جامعه مدل و الگوی تحول، روش تحول دینی را به ما آموزش و نشان می‌دهد که چگونه نبی مکرم اسلام(ص) بر طبق آیه اول سوره ابراهیم مأمور خروج مردم از ظلمات به سمت نور به وسیله این کتاب شد، چگونه با آموزش تربیت‌مدار تدریجی روشمند قرآن، توانست جامعه‎ای بسازد که در سوره فتح (112 نزول) در آیه آخر از آنان چنین یاد شده است که «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ تَراهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً سِيماهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ؛ محمّد(ص) فرستاده خداست و كسانى كه با او هستند در برابر كفّار سرسخت و شديد، و در ميان خود مهربانند پيوسته آنها را در حال ركوع و سجود مى‏بينى در حالى كه همواره فضل خدا و رضاى او را مى‏طلبند نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمايان است»(الفتح/29).

حاصلی ایرانشاهی اضافه کرد: این در حالی است که تفسیر ترتیبی مصحفی، چنین قابلیتی ندارد. قرآن کریم چه به صورت توقیفی تدوین یافته باشد و چه ترتیب آن به اجتهاد صحابه باشد، تأثیری بر کشف این روش ندارد؛ چرا که به طور قطع به تدریج و در طی 23 سال بعثت نبی مکرم اسلام(ص) نازل شده است.

نمونه‌ای از تحول دینی با تفسیر تنزیلی

این محقق با ذکر نمونه‌ای از کشف روش تحول دینی با توجه به سیر نزول قرآن کریم  با بیان اینکه این سیر پس از بررسی و تفسیر دقیق سوره‌های قرآن در سیر نزول با نگاهی که تفسیر همگام با وحی ارائه می‎دهد، حاصل می‎شود، تصریح کرد: خدای متعال، در طی مدت بیست و سه ساله نزول قرآن کریم، تجویزهای متعددی را نسبت به جامعه مخاطب داشته است تا به این وسیله تحول مورد نظر خود را در جامعه مخاطب ایجاد کند. این تجویزها، در سوره‌های مختلف پراکنده‎اند؛ اما نگاهی که حاصل تفسیر همگام با وحی استاد بهجت‌پور است، تسلسل این تجویزها و ارتباط هر کدام با دیگری را به خوبی برای مخاطب روشن می‎کند و این کار بزرگی است که تاکنون توسط هیچ مفسری انجام نشده است. با این روش، استنطاق از قرآن کریم وارد عرصه دیگری می‎شود و بخشی از سخن قرآن برای دغدغه‎مندان تحول، شنیده می‎شود.

وی اظهار کرد: برای مثال بر اساس سیر نزول قرآن کریم، تا زمان نزول آیه مکی «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ» (حجر/54) که مسلمانان به عنوان یک گروه دارای هویت خاص، در مقابل کفار قد علم می‎کنند و به عنوان یک گروه دارای هویت خاص، اعلام موجودیت می‎کنند، تعداد 54 سوره نازل شده است. در تفسیر تنزیلی با رویکرد تفسیر همگام با وحی، نشان داده می‎شود که بر اساس ظواهر آیات قرآن کریم، تا این زمان، چه اتفاقی افتاده و قرآن چه مسیری را برای مخاطبان خود تعیین فرموده که هم‌اکنون زمان اعلام موجودیت و جدایی صفوف مؤمنین از مشرکین رسیده است.

حاصلی ایرانشاهی بیان کرد: با پی‎جویی این مسأله، می‎توانیم به یک روش الهی برای تحول در یک جامعه که دارای سطح معرفتی خاصی است، برسیم. با کشف این روش است که سیاست‌های تحولی قرآن همانند نسخ و انساء، معنا پیدا می‎کنند. حقیقت این است که با کشف این روش ما متوجه می‎شویم که در یک برنامه تحولی، از چه چیز باید شروع کرد، از چه چیز باید کوتاه آمد، از چه چیز نباید کوتاه آمد، چگونه باید با مخاطبان تحول برخورد نمود، و ثمرات دیگری که این بحث برای ما در مقام عمل به همراه دارد.

3 گروه مخاطب جامعه نزول

این پژوهشگر با مطالعات حقیر در سیر نزول جامعه مخاطب نزول، به سه دسته قابل تقسیم هستند، افزود: گروهی ایمان آورده‎اند، گروهی معاندند و گروه دیگر نیز بی‎تفاوتند. هنگامی که در پی این مسأله باشیم که قرآن کریم در طی نزول چگونه برنامه تحول افرادی که پیرو رسول اکرم(ص) شده بودند را پیگیری کرد، چاره‎ای جز مراجعه به سیر نزول قرآن کریم نداریم.

این پژوهشگر اضافه کرد: قرآن کریم به منظور تحول در جامعه مخاطب نزول، ابتدا در سوره علق (ترتیب نزول 1)، مخاطبان را با ویژگی­‌های پروردگارشان آشنا فرموده و برای آنان بیان کرده است که آنان مخلوق و نیازمند به پروردگار خویش هستند و پس از مرگ به سوی او بر می­‌گردند تا جزای اعمالشان را ببینند. سپس در سوره قلم (ترتیب نزول 2) از عدالت الهی در سرای آخرت سخن می‎گوید و در آیات 34 تا 43 این سوره می‎فرماید که خداوند اهل تقوا و تسلیم را به پاداش اعمال نیکشان، از انواع نعمت­‌ها برخوردار می‌­کند و مجرمان را به دلیل اعمال زشتشان، به مجازات دنیوی و اخروی گرفتار می­‌سازد.

وی اظهار کرد: در آیات 12-19سوره مزمل (ترتیب نزول 3) این نکته را بیان می‎فرماید که انسان‌ها برای سعادتمند شدن و دور ماندن از عقوبت الهی، باید به دنبال راهی به سوی پروردگار خویش باشند تا چنان که در آیات 26 تا 56 سوره مدثر( ترتیب نزول 4) بیان می‎فرماید، در شمار اصحاب یمین قرار گیرند و وارد بهشت شوند و از گرفتار آمدن به عذاب سقر دور بمانند.

حاصلی ایرانشاهی اضافه کرد: آنان با مقایسه جایگاه اصحاب یمین در بهشت و جایگاه برخی در سقر، به این نکته دست می‎یابند که برای اینکه در زمره گرفتاران نباشند بایستی در زمره نمازگزاران باشند، نسبت به اطعام مساکین اهتمام داشته باشند، با اهل باطل همراهی نکنند و روز جزا را تکذیب نکنند.(مدثر: آیات 43-46) سپس در سوره حمد(ترتیب نزول5) بیان می‎فرماید که تحقّق این آرمان، برای مشمولان نعمت و طلب‌کنندگان راه مستقیم، با تنظیم رابطه انسان با پروردگار در سه ساحت توحید افعالی، توحید بندگی و توحید استعانت محقق می­‌شود. مشاهده می‎شود که قرآن کریم، چگونه پیروان رسول اکرم(ص) را با خود همراه می‎سازد و با چه منطقی با آنان برخورد می‎کند.

تبیین راه سعادت برعهده قرآن است

این پژوهشگر بیان کرد: سپس قرآن کریم در آیات 19 تا 29 سوره تکویر(ترتیب نزول 7)، بیان می‎کند که تبیین این راه بر عهده قرآن کریم است که منشور هدایت و برنامه سعادت‌بخش جهانیان است و از جانب خدای متعال به واسطه فرشته وحی، در اختیار رسول اکرم(ص) قرار گرفته است. سپس در آیات ششم تا هشتم سوره اعلی(ترتیب نزول8) می‎فرماید که رسول اکرم(ص) نیز در حفظ وحی نازل شده، دچار فراموشی نمی‌­شود و خدای متعال نیز مسیر ابلاغ آن را بر وی آسان می­‌سازد تا مردم به آن حضرت اطمینان کنند و در آیات نهم و دهم همین سوره، بیان می‎کند که باید کسانی که از خداوند خشیت دارند، در زندگی خویش، از طریق آیات قرآن کریم (که هم برنامه سعادت را بیان می‎کند و هم در آن شبهه ای وجود ندارد) متذکر شوند.

حاصلی ایرانشاهی با بیان اینکه حال که قرآن کریم به عنوان منشور هدایت معرفی شد، افزود: این قرآن راهکار رستگاری را در آیات چهاردهم تا نوزدهم سوره اعلی(ترتیب نزول8)، بیان می‎فرماید و آن را برای کسانی می‎داند که در باور خویش؛ زندگی این جهان را بر سعادت اخروی ترجیح ندهند و با تزكيه نفس خویش و پاک شدن از ناشایسته­‌ها و ذكر نام پروردگار و به جا آوردن نمازی از سر ذکر و یاد پروردگار، در پی رستگاری باشند. در آیات پنجم تا هفتم و یازدهم تا هفدهم سوره لیل(ترتیب نزول9) مؤمنان را متوجه اصلاح رفتارشان می‎کند و می‎فرماید آنان باید در رفتار خویش نیز، سعی خود را مصروف جلب توجه خاص پروردگار کنند و در این راستا نسبت به دیگران احسان و نیکی کنند، تقوا داشته باشند و نیکی‌­ها را تأیید کنند.

وی اظهار کرد: در سوره فجر (ترتیب نزول10) برای آنان بیان می فرماید که انسان چه در هنگامی که مشمول کرامت الهی است و چه زمانی که رزق بر او تنگ می­‌شود، در هر یک از این دو حالت، مورد آزمایش قرار می‌گیرد(فجر/ آیات 15 تا 20)است و در آیات نهم تا یازدهم سوره ضحی(ترتیب نزول11) و هفتم و هشتم سوره شرح(ترتیب نزول12)، لازمه وجود این ویژگی ها در وجود انسان را، شکر گزاری عنایات الهی و کوشیدن در مسیر او می‎داند تا به وسیله ایمان و عمل صالح و توصیه به حق و صبر از در افتادن انسان مؤمن به ورطة زیان جلوگیری شود.(آیات یکم تا سوم سوره عصر که سیزدهمین سوره نازل شده است).

چالش‌های رستگاری در بیان قرآن

این دانش‌پژوه تصریح کرد: قرآن کریم سپس چالش‌های نیل به رستگاری را بیان می‎کند و می‌فرماید که مؤمنان برای رهیدن از این چالش‌­ها، به تنظیم درست رابطه خویش با نعمت‌­های پروردگار و انجام وظایف بندگی نیاز دارند؛ از این رو، در آیات ششم تا هشتم سوره عادیات(ترتیب نزول14)، آنان را از ناسپاسی و بی توجهی نسبت به نعمت‌­های الهی و شیفتگی به مال دنیا بر حذر می‎دارد و در سوره کوثر(ترتیب نزول15) به شکرگزاری نعمت‌­های پروردگار تشویق و از فخرفروشی و برتری‌جویی به واسطه نعمت­‌هایی که خداوند در اختیار بشر قرار داده است، نهی می‎فرماید.

وی اضافه کرد: در سوره تکاثر (ترتیب نزول16)، از دنیاطلبی و فاجعه‌­ای که در پی دارد، بیم می‎دهد و در سوره ماعون(ترتیب نزول17) از به فراموشی سپردن تعهدات بندگی و بی اعتنایی نسبت به نماز و برپایی نمازهای ریایی و استنکاف از رفتار مهربانانه با دیگران بر حذر می‌دارد. این فرایند به همین صورت تا زمانی که جامعه هویت مؤمنانه خویش را می‎یابد و خود را از اکثریت مشرک جدا می‎کند و به عنوان یک گروه دارای هویت خاص، اعلام موجودیت می‎کند، ادامه می‎یابد.

حاصلی ایرانشاهی تأکید کرد: این شیوه برخورد با مخاطبان، نسبت به هر یک از سه گروه مؤمن، کافر و افراد بی تفاوت نسبت به دعوت دینی، در سیر نزول قرآن کریم، قابل پیگیری است. روشن است که تنها تفسیر بر اساس سیر نزول است که این نگاه روش‌شناسانه را در اختیار مخاطب قرار می‎دهد.