اربعین بازتولید کنگره حج است/ بازسازی مفهوم امت در تکثر کامل اربعین

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی میرزایی، عضو هیئت علمی و رئیس اندیشکده بین‌المللی جامعةالمصطفی‌(ص) العالمیة، در گفت‌وگو با ایکنا؛ به بیان توضیحاتی در زمینه کنگره عظیم اربعین حسینی پرداخت و اظهار کرد: در این مسئله بُعد تعالی تمدنی بسیار مهم است که این بُعد تعالی با تکثر نیز نسبت دارد، چراکه اساساً تعالی چندطرفه است و حتماً باید تنوع و تکثری باشد تا تعالی معنا پیدا کند. به عبارت دیگر، انسان در کنار دیگری، به این صورت که «من» و «آن» دیگری مطرح باشد، نسبتشان باهم می‌تواند تعالی، تدانی، تواحد و یا تفارق باشد. این بحث تعالی یکی از مقوله‌های بحث «من» و «آن» دیگری است. پس هرچه دایره این آخرها و دیگران متکثرتر باشد، فرصت برای فربه شدن و یا فربه‌تر شدن و غنی‌شدگی این «من» هم بیشتر است.

تعالی در تکثر کامل اربعین

وی افزود: اگر یک «من» وجود داشته باشد و با یک فرد دیگر ارتباط بگیرد که منظور از دیگری می‌تواند یک ایدئولوژی، یک دیگریِ فکری و یا دیگریِ دینی و ... باشد، به همین نسبت، فرصت برای این «من» پیش می‌آید که در منطق تعالی یک گام به جلو و بلندمرتبگی معنوی بردارد. اگر یکی شیعه باشد و دیگری یک اهل سنت باشد یک مرتبه از تعالی است و اگر «من» به عنوان شیعه وجود داشته باشم و یک سنی و مسیحی نیز به عنوان «دیگری» وجود داشته باشند، ظرفیت چندبرابر شدن این تعالی هم ایجاد می‌شود. به عبارت دیگر اگر «من» در برابر «چند» باشد و از این تکثرها و تنوع‌ها یک طیف وسیعی پیش آید، می‌تواند به یک تعالی زیادی برسد. به طور طبیعی به نظر می‌رسد که اگر این تکثر کامل باشد، یعنی این پازل تکثر کامل باشد؛ مثلاً هر سه دین ابراهیمی در آن قرار داشته باشند، می‌توان از آن یک چهره تکاملی به دست آورد.

میرزایی تصریح کرد: البته نه اینکه یکی از آنها حاوی همه آن ارزش‌ها نباشند، بلکه تحقق‌های تاریخی متعددی دارند و کمک می‌کنند که انسان، مطلبی که می‌توانست از سوره اخلاص به دست آورد، در فلان خطبه کتاب مقدس یافت کند. یا مثلاً مطلبی که می‌توانست در اینجا و از سوی آیت‌الله وحید خراسانی مطرح شود، می‌تواند آن را از فلان کشیش و فیلسوف لاهوت مسیحی دریافت کند. مسئله اصلی تحقق و اثبات و شروط تاریخی است. این مسئله در اربعین مهم است که ما هرکه باشیم، در این جدال یا در این تعالی و در این نسبت «من» و «دیگری» در این اربعین، تکامل پیدا می‌کنم و این تکامل و تعالی می‌تواند در مورد خود جریان امام حسین(ع) یا در مورد پیام‌های امام حسین(ع) و شعائر باشد که ببینید هر کسی دارد با یک ادبیات و منطقی به این مسئله ورود می‌کند و می‌تواند در مورد مسئله فراعاشورایی باشد.

بازسازی مفهوم امت

عضو هیئت علمی و رئیس اندیشکده بین‌المللی جامعةالمصطفی‌(ص) العالمیة با بیان اینکه اربعین یک تنوع فکری، اجتماعی و فرهنگی است، گفت: اربعین به نوعی تحقق‌های متکثری از حقایق محسوب می‌شود؛ یعنی تحقق‌های متکثری از یک دین و حقایق است و مهم است که انسان تجربه‌های متکثر را در دینداری و اسلامیت و الهیات و تمدن ببیند. کنار هم آمدن اربعین به این صورت که در حال اتفاق افتادن است، به گونه‌ای است که اسم آن را کنگره جهانی اربعین می‌گذارم و این کنگره اربعین هرچه که پیش‌تر می‌رویم، باید تکامل و غنای آن از نظر دربرگیرندگی، محتوا، شمول و گنجایش نبست به حداکثریِ مشارب و مکاتب فکری بشری جلو برود و این تنوع و تکثر در این کنگره جهانی در واقع خودش یک پدیده با عظمتی است که می‌توان بازسازی مفهوم امت را ذیل آن مشاهده کرد.

میرزایی بیان کرد: بنابراین بازسازی مفهوم امت ذیل اربعین قابلیت تحقق دارد. البته این مفهوم در بحث حج به صورت کامل است، اما اگر حج در سال شصت هجری آنگونه بود که با امام حج آنطور رفتار کردند، ولی این امامت که تعطیل نمی‌شود و همان حادثه الان نیز دارد اتفاق می‌افتد؛ یعنی همان طور که امام(ع) از امت آن زمان هجرت کرد و در واقع به خاطر آن رفتاری که صورت گرفت با امام(ع) فاصله ایجاد شد، دوگانگی اتفاق افتاد. وقتی نیز که نگذاشتند امام(ع)، امت را در مکه و در حج احیا کند و محوریت امت را در کنگره حج انجام دهد، در کربلا یک محوریت اسطوره‌ایِ تاریخی امت ایجاد کرد و جالب است که این اتفاق می‌تواند در جریان اربعین و حج، در جریان مکه و کربلا و در جریان تشیع و آل سعود به همین شکل تکرار شود.

مسئله کارکرد نه جایگزینی

وی با بیان اینکه مسئله اربعین به نوعی بازتولید کنگره حج است که فلسفه حج را در فضای بیرونی محقق می‌کند، تصریح کرد: البته که اربعین جایگزین حج نیست و در این شکی نداریم، اما می‌تواند کارکرد حج را داشته باشد. در حج، مسئله ناس اصل است، یعنی این مکه و کعبه در حقیقت بیت‌اللهی است که برای مردم و ناس قرار داده شده و ظرفیت این را دارد که همه مردم پیرامون آن مفهوم تعالی جمع بشوند؛ یعنی تعالی‌بخش‌ترین نقطه زمین کعبه است و هیچ نقطه‌ای نمی‌تواند تعالی‌بخش‌تر از کعبه باشد و نباید هم باشد، اما وقتی که به هر دلیلی درب این خانه بسته شود و بیت‌الله به اشغال نگاه‌های سست و غیرانسانی و غیرمتعالی درآید، به طور طبیعی یک کارکرد کنگره مردمی و جهانی باید کلید بخورد و این در عصر ظهور از سوی حضرت مهدی(عج) در همین مکه صورت می‌گیرد.

وی افزود: در زمان ظهور وحدت امام(عج)، وحدت امت و وحدت نظر به وجود می‌آید؛ یعنی بحث نظر و وحدت وجود که بحث توحید است، همه این وحدت‌ها از سوی حضرت مهدی(عج) در مکه دوباره بازتولید و محقق می‌شود، اما الآن آن چیزی که مطلوبیت دارد، این است که یک کنگره انسان‌محور یعنی تکثر انسانی از یکسو و از سوی دیگر یک کنگره‌ای که یک سر آن نیز وحدتِ احدیت الهی است که امام حسین(ع) آن را محقق می‌کند، وجود دارد. یعنی امام حسین(ع) بیش از آنکه مظهر وحدت امت باشد، مظهر تحقق‌بخشی به احدیت، وحدانیت، اخلاص و الهیات روی زمین بوده است.

جهت توحیدی و وحدتی

میرزایی در پایان تصریح کرد: البته وحدت انسانی چون ذیل الهیات شکل می‌گیرد، به مرور زمان صورت پذیرفته تا به اربعین 20 میلیونی رسیده است. باز همان امام حسین(ع) است که این کنگره جهان‌شمول را درست کرده است، اما نقطه آغاز آن یک نقطه وحدتی است تا کثرتی. این کثرات الآن در پی اخلاص در آن وحدت است، پس این اربعین دو جهت دارد؛ یک جهت توحیدی و یک جهت وحدتی. جهت توحیدی آن الهیات این کنگره عظیم اربعین است و جهت وحدتی آن نیز «للناسی» یا اتحاد جهان اسلامی است که به نظر می‌آید برای تحقق این مفاهیم و واقعیات در صورت متعالی‌تر آن خیلی باید کار کرد، اما ظرفیت برای این اتفاق بسیار قابل توجه است و می‌شود در این مسیر، تحقیقات و مطالعه کرد و برنامه‌ریزی استراتژیک داشت و مفاهیم کلان انسان، اسلام، جهان و زمان را در ذیل کنگره عظیم اربعین بازسازی کرد.

گفت‌وگو از مرتضی اوحدی