کوتاهی در استنطاق حق و تکلیف سیاسی از منظر قرآن

به گزارش ایکنا، چند روزی است که کتاب تکلیف سیاسی از منظر قرآن کریم نوشته حجت‌الاسلام والمسلمین محمد عابدی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، از سوی انتشارات این پژوهشگاه منتشر شده و در اختیار علاقه‌مندان به مباحث قرآنی و سیاسی قرار گرفته است.

این کتاب در 520 صفحه و پنج فصل سامان یافته است؛ خبر آغاز این تحقیق چند سالی بود که منتشر شده بود، ولی نو بودن موضوع و نداشتن پیشینه تحقیق حتی در حد مقاله و مصاحبه علمی موجب شد مؤلف جهت تدوین اثر زمان بسیاری صرف کند. فقر دانشی در این زمینه به میزانی است که تا همین الان که سال‌ها از طرح  موضوع کتاب در فضای رسانه‌ای می‌گذرد، هنوز اثری در این حوزه گزارش نشده است. به مناسبت انتشار این کتاب گفت‌وگویی با نویسنده آن داشته‌ایم که از نظر خوانندگان محترم می‌گذرد.

ایکنا ــ در آغاز گفت‌وگو ابتدا توضیح دهید مسئله شما در این تحقیق چیست؟

«تکلیف سیاسی» در کنار «حق سیاسی» یکی از اصلی‌ترین مسائل هر نظام سیاسی از جمله نظام سیاسی جمهوری اسلامی است. اصولاً بخشی از تلاش‌ها در فلسفه سیاست قرآنی باید به مبنا کاوی برای توجیه مکلف‌سازی و تکلیف‌پذیری شهروندان در برابر مطالبات سیاسی اختصاص یابد، ولی مشکل عمده ما این است که هنوز بعد از چهل سال از انقلاب برای این بخش از فلسفه سیاسی قرآنی خود در پی استنطاق قرآن برنیامده‌ایم.

از اول انقلاب همواره برای شهروندان جامعه اسلامی از جهت مکلف سیاسی بودن، این سؤال وجود داشته که چرا در جامعه دینی باید از احکام و دستورات حاکمیت اطاعت کنند؟ این اطاعت بر چه مبانی استوار است؟ ویژگی‌ها و آثار این تکلیف‌ها چیست؟ پاسخ به این پرسش‌ها می‌تواند مکلفان را برای پذیرش تعهدات مذکور قانع سازد.

به رغم وجود این مسئله در فضای اجتماعی و سیاسی ما، تاکنون تحقیق قرآنی مستقل و ویژه‌ای برای پاسخ گویی به آن به سامان نرسیده است. از سویی در جامعه اسلامی یکی از مباحث سیاسی که برای مکلفان پُرابهام می‌نماید، به ویژگی‌ها، اهداف و ثمرات و موانع تکالیف سیاسی مربوط می‌شود؛ ضمن این که موضوع با ابهام‌هایی در طول تاریخ رو‌به‌رو بوده که روند تکلیف‌پذیری را دچار مشکلاتی کرده است.

ایکنا ــ یعنی معتقدید قبل از این تحقیق، اثر تفسیری و قرآنی جدی در این گستره پژوهشی نگاشته نشده است؟ غیر از اصل موضوع، تحقیق شما در چه ابعادی دارای نوآوری است؟

برای اثبات این ادعا اجازه دهید عرض کنم که فارغ از مباحث فلاسفه سیاسی، اگر نگاهی به مجموعه آثار تفسیری داشته باشیم می‌توان به تفاسیر اجتماعی و سیاسی و به طور خاص المیزان فی تفسیر القرآن علامه طباطبایی(ره) اشاره کرد. شهید مطهری(ره)، آیت‌الله مصباح یزدی و آیت‌الله جوادی هم به بررسی ضمنی ابعادی از مبانی قرآنی اصل تکلیف به صورت عام توجه کرده‌اند، ولی ویژگی همه این تحقیقات عدم تمرکز بر بحث تکلیف سیاسی است.

در تحقیقات موضوعی قرآن محور سیاسی هم به طور پراکنده می‌توان برخی مباحث حول ویژگی‌های تکلیف سیاسی و اصول و احیاناً مبانی تکلیف سیاسی را از آن‌ها استخراج کرد؛ برای مثال تفسیر موضوعی منشور جاوید آیت‌الله سبحانی یا تفسیر پیام قرآن آیت‌الله مکارم شیرازی که جلدهایی را به مباحث حکومت اسلامی اختصاص داده‌اند. البته تنها کتاب با این دغدغه با عنوان ماهیت و مبانی تکلیف از سوی محمد هاشم مسعودی در سال 1385 با رویکرد کلامی آن هم  به اصل تکلیف و نه تکالیف مضاف مانند تکلیف سیاسی پرداخته است.

تکالیف فرهنگی، اجتماعی و سیاسی

به این ترتیب تاکنون درباره اصل تکلیف، تحقیق قرآنی و تفسیری مستقل و شایسته‌ای در مورد تکالیف مضاف مانند تکالیف فرهنگی، تکالیف اجتماعی، و.....، به ویژه تکالیف سیاسی ارائه نشده است، با این توضیح تحقیق حاضر اثری کاملاً نو در این عرصه است. غیر از این، در چند مورد دیگر می‌توان نوآوری‌های این کتاب را توضیح داد. نکته نخست نوآوری در موضوع است؛ زیرا اولین بار است کتابی با این موضوع نگاشته می‌شود.

نکته دوم نوآوری در روش است که اولین بار است که چنین موضوعی با روش تفسیری بررسی می‌شود. درباره نوآوری محتوایی نیز باید گفت که به دلیل نپرداختن دیگر محققان به این موضوع نگارش این کار همراه با گشودن فضاهای جدید برای خوانندگان است و می‌تواند آنان را برای پیگیری مسیری که آغاز شده تشویق کند.

پرداختن به یکی از مهم‌ترین مسئله‌های نظام اسلامی از جمله مکلِف سیاسی در عصر غیبت، پرداختن به آسیب‌های عمده تکلیف سیاسی که می‌تواند مورد توجه باشد، نقد تفکری که وجود تکالیف سیاسی را در قرآن انکار می‌کرد یا به اندک بودن چنین معارفی اعتقاد داشت و همین دلیل عمده وانهادن این موضوع تاکنون شده بود، از جمله نکات مثبت این تحقیق است. ضمن اینکه این اثر ادبیات جدیدی در این عرصه تولید می‌کند و راه را برای محققان باز کرده است. 

ایکنا ــ چه موضوعاتی بیشتر در این کتاب مورد توجه شماست؟

به طور کلی در این کتاب چند بحث مورد توجه جدی است؛ یعنی بررسی ابعاد و ماهیت تکلیف سیاسی، مبانی قرآنی، امکان‌سنجی، ویژگی‌ها و مظاهر و مصادیق و موانع و آسیب‌های تکلیف سیاسی.

ایکنا ــ هدف کلانی که این تحقیق در پی دستیابی به آن است چیست؟ 

هدف نهایی کشف و توضیح نظام معرفتی و جهان‌بینی الهی تکالیف سیاسی است که راه وصول انسان به سعادت دنیوی و اخروی را نشان می‌دهند. همچنین می‌کوشیم مسئله بسیار مهم تکلیف سیاسی را که در مباحث سیاسی قرآنی مورد عنایت جدی واقع نشده است، مطرح سازیم تا از نقاط ابهام آن گره‌گشایی و چگونگی ابتنای این تکالیف سیاسی بر مبانی قرآنی توضیح داده شود.

تلاش برای طرح و گسترش ادبیات سیاسی و قرآنی در جامعه علمی، به دلیل فقر ادبیات در این موضوع و غفلت محققان از آن، مطلوب دیگر ماست. بالاخره اینکه در راستای پروژه تولید دانش سیاسی دینی و اسلامی‌سازی معرفت، تبیین موضوع تکلیف سیاسی از منظر قرآن می‌تواند هدفی مهم برای این تحقیق به شمار آید. البته به جهت حجم محدود در این کتاب نتوانستیم به مبانی ورود عمیق داشته باشیم، ولی در اثر دیگری به زودی مبانی تکلیف سیاسی را نیز منتشر می‌کنیم.

ایکنا ــ یکی از فصول کتاب موانع و آسیب‌های تکلیف سیاسی است؛ در این مورد توضیحی بدهید که بیشتر چه مباحثی در این عنوان مطرح شده است؟ 

در راستای همان ضرورتی که بیان کردم و مشکلی که در جامعه ما به تکلیف‌محوری و توجیه شهروندان درباره تکالیف حاکمیت اسلامی وجود دارد، در پی معرفی مهم‌ترین آسیب‌های تکلیف سیاسی از منظر قرآن برآمدم؛ خب،  تکالیف سیاسی مانند دیگر انواع تکلیف‌ها، همواره با موانع و معذراتی روبرو هستند. همچنین آسیب‌هایی در کمین تکالیف سیاسی است که ناشی از موانع غیرموجه  و غیرمعذرند.

ایکنا ــ منظور شما از این موانع و آسیب‌ها چیست؟

این موانع و آسیب‌ها را می‌توان به گروه‌های مختلفی تقسیم کرد؛ مثلاً معذرات موجّه مسائلی از قبیل جهل، ناتوانی، عدم بلوغ، مصالح بالاتر و تزاحم‌ها، موارد تقیه است و آسیب‌های غیر معذر نیز شامل مسائلی همچون هواپرستی‌ها، سودجویی و تعصبات است. همچنین موانع و آسیب‌ها را می‌توان در قالب‌های فردی و گروهی و همچنین اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی تقسیم کرد.

در این اثر به دلیل آمیختگی و نبود مرز خیلی روشن بین موانع و آسیب‌ها و رعایت اختصار، به طور کلی در دو گروه بزرگ موانع و آسیب‌های معرفتی و اعتقادی، و موانع و آسیب‌های اخلاقی و رفتاری سخن گفتیم و مهم‌ترین این موانع و آسیب‌ها را از منظر قرآن کریم معرفی کردیم.