آيين‌های مردم مشهد برای گرامیداشت یاد شهدای کربلا

رضا سیلمان‌نوری، رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهار باغ و پژوهشگر خراسانی در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی در خصوص آیین و رسوم مردم در ماه محرم اظهار کرد: سنت‌ها و مراسم‌ گوناگونی در سراسر ایران در دو ماه محرم و صفر به‌منظور گرامیداشت یاد شهدای عاشورا و امام حسین(ع) و همچنین پیامبر اکرم‌(ص)، امام حسن مجتبی‌(ع) و ثامن‌الحجج(ع) اجرا می‌شود.

وی ادامه داد: در این بین برخی آیین‌ها بسیار اختصاصی هستند و برخی نیز تقریباً در تمام کشور به‌صورت هماهنگ برگزار می‌شوند، البته وضعیت مشهد به‌عنوان پایتخت معنوی ایران اسلامی تا حدی با سایر شهرها متفاوت است. در این شهر علاوه بر آداب و رسوم ویژه اهالی بومی آن، به دلیل سفر بسیاری از مردم سایر نقاط ایران در این دو ماه به مشهد، به‌ویژه روزهای تاسوعا و عاشورا می‌توان شاهد اجرای برخی از آداب و رسوم مذهبی سایر نقاط ایران نیز بود.

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان بیان کرد: این آیین و سنت‌های رایج، گاهی پشتوانه‌ای دینی داشته، متکی به روایات و مستند به فقه و حدیث است و گاهی نیز از ابداعات و ساخته‌های مردم و تقلیدهای بی‌اساس است.

سلیمان‌نوری بیان کرد: همه عزاداری‌ها در مشهد به حرم مطهر رضوی ختم می‌شود. در روزهای تاسوعا و عاشورا خیابان‌های منتهی به حرم یعنی خیابان امام رضا(ع) یا تهران، خیابان شیرازی خاصه محدوده چهارراه شهدا، خیابان نواب صفوی و خیابان طبرسی مملو از جمعیت عزادار و دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی است که از چهار طرف حرم مطهر، برای عرض تسلیت به سمت این مکان مقدس رهسپار هستند.

وی افزود: در این روزها علاوه بر هیئت‌های بومی مشهد، هیئت‌های عزاداری بسیاری از سایر شهرهای استان و کشور همچون تبریز، قم، ساری، گرگان، اردبیل، اصفهان و حتی بندرعباس نیز در مشهد حضور داشته و هریک براساس چارچوب عزاداری بومی خود اقدام به همراهی با هیئت‌های مذهبی مشهد در مسیر رفتن به حرم مطهر رضوی و عرض تسلیت به آن امام بزرگوار می‌کنند.

نحوه اعلام آغاز محرم در مشهد

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان اظهار کرد: عزاداران از روزهای ابتدایی ماه محرم تا روز هشتم این ماه کم‌کم و به تدریج وارد مشهد می‌شوند و هرکدام از هیئت‌های مذهبی به محض ورود به شهر و در محل استقرار خود، اقدام به برپایی خیمه و محفل عزا می‌کنند، هیئت‌های بومی خود مشهد از همان شب نخست آغاز محرم و همزمان با شروع سال قمری مراسم‌ عزاداری را آغاز می‌کنند.

سلیمان‌نوری بیان کرد: اولین علامت آغاز عزاداری در مشهد تعویض پرچم گنبد مطهر رضوی است كه طی مراسمی معنوی در شب آخر ذی‌الحجه انجام می‌گیرد. درباره گذشته این آیین باید گفت که مدارکی دال بر اجرای آن در عهد حکومت صفویان موجود است. این آیین بعد از خواندن نماز جماعت مغرب و عشا برگزار شده و در طی آن خدام حرم مطهر در مراسمی معنوی که همراه با ذکر مصیبت‌خوانی است، پرچم سبز رسمی آستان قدس رضوی را با پرچمی سیاه به‌عنوان آغاز دوران مصیبت و غم تعویض می‌کنند و بدین صورت مردم از آغاز ماه محرم مطلع می‌شوند.

وی ادامه داد: البته مراسم مشابهی هم در شب پایانی ماه صفر و نخستین روزهای ماه ربیع‌الاول برگزار می‌شود، در آن مراسم به جای ذکر مصیبت، مدیحه‌سرایی شده و پرچم مشکی عزا از بالای گنبد مطهر رضوی پایین آورده شده و پرچم رسمی آستان قدس رضوی که سبز رنگ است به نشانه پایان دوران غم جانشین آن می‌شود.

آیین خطبه‌خوانی

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ بیان کرد: دیگر مراسم مهمی که در این ایام در حرم مطهر رضوی برگزار می‌شود، خطبه‌خوانی شب شهادت امام حسین(ع) است. این مراسم با حضور تمام نیروهای مشغول به خدمت در حرم یعنی خدام، دربان‌ها و فراشان برگزار می‌شود.

سلیمان‌نوری در تشریح مراسم خطبه‌خوانی بیان کرد: در این مراسم نیروهای شاغل در حرم مطهر رضوی دور تا دور صحن انقلاب شمعدان به دست می‌ایستند و پس از قرائت آیاتی از قرآن کریم، خطبه ویژه شب شهادت سید الشهدا(ع) قرائت شده و در ادامه نیز خدام به عزاداری و سینه‌زنی مبادرت می‌کنند. این مراسم بسیار معنوی و باشکوه بوده و همیشه چه در ایام تابستان و چه زمستان در صحن برگزار می‌شود.

وی افزود: البته مراسم خطبه‌خوانی برای سیدالشهدا(ع) همسانی هم دارد که آن مراسم خطبه‌خوانی برای امام رضا(ع) در شب شهادت آن حضرت یعنی 28 صفر است که نعل به نعل مشابه مراسم شب عاشورا است.

هیئت شام غریبان خدام

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ در توضیح دیگر مراسم عزاداری که از سوی خدام حرم مطهر رضوی برگزار می‌شود، اظهار کرد: خدام حرم مطهر رضوی یک آیین دیگر عزاداری ویژه خود دارند که در شب شام غریبان برگزار می‌شود. البته این مراسم نیز در دو شام غریبان یکی شب روز عاشورا و دیگری شب شهادت حضرت امام رضا(ع) به‌صورت مشابه و به یک شیوه اجرا می‌شود.

سلیمان‌نوری بیان کرد: مراسم شام غریبان بعد از نماز مغرب و عشا آغاز شده و در جریان آن هیئت خدام حرم مطهر رضوی از محل اداره مركزی آستان قدس رضوی یا همان دارالتولیه واقع در چهارراه شهدا، با در دست داشتن شمع و نوحه‌خوان و سینه زن برای عرض تسلیت به حرم مطهر مشرف می‌شوند.

محل‌های تاریخی روضه‌خوانی

این پژوهشگر حوزه تاریخ مشهد سپس به معرفی مخافل پرسابقه روضه‌خوانی دهه نخست محرم در مشهد پرداخت و گفت: چهار محل در مشهد وجود دارد كه روضه‎خوانی در آن بیش از صد سال سابقه دارد و بین مردم بومی مشهد حضور در این مکان‌ها و گوش دادن به ذکر مصیبت اباعبدالله‌الحسین(ع) یک فریضه محسوب می‌شود.

وی ادامه داد: یکی از این چهار مکان، خانه سابق واعظ مشهور مرحوم شیخ مرتضی عیدگاهی واقع در محدوده کوچه عیدگاه خیابان امام رضا(ع) است كه تقریباً 110 سال است در این مکان طی دهه نخست محرم مجلس ذکر مصیبت امام حسین‌(ع) برگزار می‌شود. دومین مکان منزل عالم شهید مرحوم شیخ محمد تقی بجنوردی با 170 سال قدمت است كه مراسم روضه‌خوانی در آن برگزار می‌شود. این روضه‌خوانی در گذشته در محل منزل خود شیخ محمدتقی در کوچه‌ای به همین نام منشعب از خیابان آیت‌الله شیرازی و در محدوده بست بالا خیابان برگزار می‌شد، اما از چند سال قبل که این منزل در طرح نوسازی اطراف حرم مطهر تخریب شد، مکان برگزاری این مجلس عزا به خانه‌ای واقع در خیابان امام خمینی(ره) کوچه سجادی منتقل شده است.

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان بیان کرد: سومین عزاداری قدیمی و شناخته شده مشهد که البته عمری کمتر نسبت به دو مورد قبل دارد اما جایگاه ویژه‌ای در نزد اهالی این شهر دارد، در منزل مرحوم حاج سید‌جواد سیستانی، برادر آیت‌الله‌العظمی سیستانی در كوچه چهارباغ مشهد برپا می‌شود و چهارمین عزاخانه شناخته شده قدیمی مشهد نیز منزل آقای شاه حیدری یا آنگونه که بین مردم معروف است، منزل آقای شاه است که هم از کوچه سرشور و هم از میدان گنبدسبز دسترسی دارد.

سلیمان نوری مطرح کرد: صبح اول محرم و پس از برگزاری نماز صبح، عزاداری در این سه مکان شروع شده و هر سه منزل به جز خانه حاج شیخ مرتضی كه تا ساعت 9 صبح مراسم داشته، تا ظهر ادامه دارد. روحانیتی كه در این منازل منبر می‌روند، اغلب در پایان دهه نخست محرم هدیه‌ای دریافت می‌كنند اما در خانه سیدجواد سیستانی چنین رسمی وجود ندارد.

وی ادامه داد: روحانیتی كه در خانه سیدجواد سخنرانی می‌کند، پولی دریافت نمی‌کنند، زیرا آنجا به مكانی برای تبلیغ روحانیان جوان تبدیل شده است. مراسم منزل سیدجواد سیستانی بسیار معروف بوده و بسیاری از غیرمشهدی‌ها از برگزاری این مراسم مطلع هستند و حتی برخی اوقات گردشگران خارجی هم در مراسم حاضر می‌شوند.

هیئت‌ها و علم‌ها

این پژوهشگر خراسانی درباره نحوه حضور هیئت‌ها و علم‌ها در روز تاسوعا و عاشورا نیز اظهار کرد: در گذشته به هنگام بلند كردن علم‌های هیئت‌های عمده مشهد نوعی رقابت وجود داشته، بدین‌گونه كه هر کس مسافت بیشتری علم‌های اصلی هیئت‌های ابوالفضلی بالاخیابان و نوعان یا خمسه طیبه نوغان و علی اصغری بالا خیابان را که بسیار سنگین هستند، حمل کرده و با این علم‌ها ادای سلام در ورودی حرم از سمت بست بالا خیابان می کرده تا سال بعد دارای ارج و غرب خاصی در نزد اهالی آن هیئت پیدا می‌کرده و به نوعی حمل علم در روزهای عاشورا و تاسوعای محرم رقابتی برای در اختیار گرفتن عنوان لوطی ارشد محل نیز بوده است.

سلیمان نوری با اشاره به این‌كه اولین عزاداری رسمی به‌صورت سینه‌زنی از زمان امام‌رضا‌(ع) آغاز شده است، افزود: در عصر امامان سجاد(ع)، محمد باقر(ع)، امام صادق(ع) و امام موسی كاظم(ع) عزادار بر کشته‌های کربلا مرسوم بوده است، اما براساس منابع نخستین مراسم‌ سینه‌زنی برای اهل‌بیت در دوران ولایت عهدی امام‌رضا(ع) به‌صورت رسمی برگزار شده است.

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان درباره تاریخچه ورود علم به ایران اظهار كرد: علم‌برداری در عزاداری برای نخستین بار در دوران آل‌بویه که نخستین حكومت شیعه در ایران زمین نیز هست مرسوم شد. در مشهد نیز این عمل از زمان شاهرخ تیموری به اجرا گذاشته شد. البته آن زمان علم‌ها، چوبی بود. علم فلزی مربوط به دوران صفوی بوده و تكمیل آن به سبک الان مربوط به عصر ناصری است.

هیئت ابوالفضلی‌ها؛ در زمره هیئت‌های قدیمی در مشهد

وی با اشاره به این‌كه هیئت ابوالفضلی‌ها در زمره هیئت‌های قدیمی در مشهد هستند، افزود: هرچند تعداد هیئت‌هایی که با نام حضرت ابوالفضل در مشهد فعالیت می‌کنند، بسیار است اما بین مردم قدیمی مشهد دو هیئت عمده ابوالفضلی‌ها معروف است که هر دو قدمتی زیاد دارند، یكی ابوالفضلی‌های بالا خیابان كه در كوچه نور یا چهارشنبه بازار سابق، ساكن و دیگر هیئت ابوالفضلی‌های نوغان كه در کوچه دریادل ساكن هستند.

این خراسان‌پژوه اظهار كرد: هیئت «خمسه طیبه نوغان» نیز از قدیمی‌ترین هیئت‌های مشهدی است که در نوغان مستقر است. حضور این هیئت در مراسم عزاداری تقریباً مربوط به اوایل دوران ناصرالدین شاه است، این در صورتی است كه هیئت ابوالفضلی‌ها مربوط به آخر دوران ناصری است.

سلیمان نوری بیان کرد: آمدن هیئت به بازار آداب خاصی داشته است. در چند روز قبل از شب هفتم، آغاز به بستن علم‌ها و كتل‌ها می‌کردند. افراد فلزی‌های علم را درست می‌کنند و شب تاسوعا چند دور علم را در مسجد دور می‌دهند تا بدین ترتیب وزن علم و نحوه بسته شدن آن مشخص شود.

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان افزود: در گذشته وقتی هیئت‌ها می‌خواستند برای عزاداری به خیابان بیاید یا به قول هیئتی‌ها به بازار بروند، علاوه بر بستن علم و كتل، آدابی هم برای خروج افراد از مسجد داشتند. برای خروج افراد از مسجد نیز علم نماد هیئت به دست یک نوجوان سید داده می‌شد و او علم‌دار اولیه هیئت بود که البته اکنون هم در هیئت‌های قدیمی این رسم رعایت می‌شود و فقط جای علم را پرچم پارچه‌ای گرفته است.

وی ادامه داد: پس از آن گروه‌های مختلف عضو هیئت به ترتیب جایگاه نوحه‌خوان از مسجد خارج می‌شدند. بدین صورت كه به ترتیب ابتدا پیر سیدها و سپس پیرمیرزاها یعنی افرادی که مادرشان سید است، سپس روحانیان پا به سن گذاشته و بعد تاجران پیر عضو هیئت و به همین ترتیب سایر گروه‌های اجتماعی بزرگسال از مسجد خارج می‌شدند. پس از آن هم این روال برای افراد میانسال و سپس جوانان و بعد نوجوانان تکرار می‌شد تا دیگر کسی در مسجد نمی‌ماند.

سلیمان نوری در ادامه عنوان كرد: در قدیم هر هیئتی روزی خاص بیرون می‌آمد و هیئت‌های کوچک محلی هم در آن روز، همراه هیئت بزرگ بودند. به‌طور مثال وقتی هیئت علی اکبری نوغان حرکت می‌کرد در راه هیئت جوانان حسینی مسجد مروی ها و هیئت امام حسن مجتبی‌(ع) مسجد درخت توت و چند هیئت دیگر هم بدان می‌پیوستند. برای پیوستن هم آداب و رسومی بود به نحوی که علم نشانه هیئت اصلی در جلو قرار می‌گرفت و علم هیئت‌های ملحق شده به ترتیب اهمیت پشت سر آن قرار می‌گرفتند. همچنین افراد هیئت‌ها نیز یا در گروه‌های مشابه خود در هیئت اصلی ادغام شده و یا به‌صورت گروه الحاقی به گروه مشابه حرکت می‌کردند. یعنی سیدها با هم و میرزاها با هم و همین گونه سایر گروه‌ها با هم همراه می‌شدند.

این خراسان پژوه درباره نحوه حضور هیئت‌ها در بازار یا همان خیابان نیز گفت: چهارراه نادری قدیم و شهدای فعلی محل تقارن هیئت‌های بزرگ مشهد در گذشته بوده و البته هم‌اکنون نیز این گونه است و اغلب هیئت‌های قدیمی مشهد از بست بالاخیابان وارد حرم مطهر می‌شوند.‌ هنگام به هم رسیدن دو هیئت بهم، دسته‌ای که دارای همراهان کمتری بود به دسته بزرگتر با خم کردن علم‌ها سلام کرده و راه را برای عبور آن باز می‌کرد و خود پس از آن به حرم مطهر مشرف می‌شد.

وی بیان کرد: هیئت‌ها قبلاً از نظم بیشتری برخوردار بودند. در گذشته هیئت‌ها از بالا خیابان و وارد حرم مطهر شده و پس از عزاداری در صحن انقلاب یا عتیق از بست پایین خیابان عزاداری کنان خارج می‌شدند. زنجیر‌زنی از یزدی‌ها به مشهد رسیده است. زنجیرزنی در ایران به سبک الان از زمان صفوی رایج شده و البته هنوز هم اغلب هیئت‌های مشهدی سینه‌زن بوده و هیئت‌های غیرمشهدی زنجیر زن هستند.

سلیمان نوری در ادامه نشست بررسی آیین‌های عاشورایی درباره مراسم روز تاسوعا و عاشورای حسینی مشهد نیز گفت: روز نهم و دهم محرم یعنی در روزهای تاسوعا و عاشورا هیئت‌ها و دسته‌های سینه زن و زنجیرزن با برپایی مراسم خاص از مناطق مختلف مشهد و یا روستاهای اطراف به‌منظور عرض تسلیت به سمت حرم مطهر حرکت می‌کنند که از آن جمله می‌توان به هیئت ابوالفضلی‌ها که عمدتاً ساکن مشهد بوده و به نام حضرت ابوالفضل‌(ع) نامگذاری شده‌اند، اشاره کرد.

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ بیان كرد: مسیر حرکت هیئت‌ها از قبل مشخص می‌شود و روال بر این است که هر هیئت علائم و ابزار عزاداری خاص خود از قبیل علم، کتل و پرچم‌های سیاه و سبز را در جلو هیئت به‌صورت منظم حمل كند. هیئت‌های عزاداری بعد از تجمع در حرم حضرت رضا(ع) با پرچمی که دارند، گرداگرد می‌ایستند و بعد از سلام به حضرت دسته جمعی به سینه‌زنی و زنجیرزنی می‌پردازند و پس از اظهار ارادت با سلام و صلوات عزاداری خود را پایان می‌برند.

وی افزود: هیئت‌ها باید قبل اذان ظهر به حرم برسند. در گذشته برگشت این هیئت‌ها با همان نظمی بوده كه در هنگام ورود داشته‌اند اما اكنون علم‌ها را روی هم بار كرده و با ماشین برمی‌گردند. چندین علم بزرگ در مشهد موجود است كه در این میان یک علم سه شاخه‌ای بود که اكنون كسی نمی‌تواند آن را بردارد.

آیین عزاداری آذربایجانی‌های مشهد

سلیمان نوری در ادامه به معرفی برخی هیئت‌های مهم غیرمشهدی این شهر كه دارای مراسم عزاداری ویژه هستند، پرداخت و گفت: هیئت‌های آذربایجانی مقیم مشهد از برترین این هیئت‌ها هستند که آیین سبک عزاداری خاصی را در سطه مشهد در ایام عزا اجرا می‌کنند که بین مردم به آیین «شاخسی، واخسی» معروف است.

این ایران‌شناس ادامه داد: «شاخسی، واخسی» یا «شاه‌حسین‌گویان» نوعی مراسم مذهبی است که در ایام ماه محرم در بیش‌تر نقاط آذربایجان و به‌طور گسترده در تبریز و شهرهای اطراف برگزار می‌شود. در زبان ترکی آذربایجانی، مردم به این مراسم «شاخسی» می‌گویند که کوتاه‌شده واژه «شاه‌حسین» است. گروه‌هایی از عزاداران تبریزی و اردبیلی همین آیین را در ایام تاسوعا و عاشورا در مشهد اجرا می‌کنند که در رأس آن‌ها هیئت محبان الرضا(ع) ‌تبریزی‌ها است.

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ بیان کرد: شاخسی (شاه حسین) در اصل یک رژه نظامی است. در مراسم شاه‌حسین‌گویان، عزاداران نوعی چوب مخصوص این نوع عزاداری که البته قبلاً از قمه یا شمشیر برای این کار استفاده می‌شد و اكنون به دلیل ممنوعیت حمل اسلحه سرد به چوبی بلند تبدیل شده را از زمین تا فرق سر خود حرکت می‌دهند و وقتی که چوب به زمین نزدیک می‌شود، همگی با صدای بلند ندای «شاخ‌سی» (شاه‌حسین) و زمانی که چوب به سرشان نزدیک می‌شود، همگی با صدای بلند ندای «واخ‌سی» (وای‌حسین) سرمی‌دهند.

وی اظهار کرد: این حرکت آنان به نشانه جنگ یاران حسین بن علی(ع) با یاران یزید بن معاویه در صحرای کربلا است. همچنین عزاداران در حین عزاداری، دست خود را بر پشت با شانه یک‌دیگر قرار می‌دهند و با این حرکت خود، اتحاد و انسجامشان را نشان می‌دهند.

مشعل گردانی نجفی‌ها

سلیمان نوری درباره این مراسم گفت: یکی دیگر از هیئت‌های غیر مشهدی که آیینی ویژه دارند، هیئت نجفی‌های مقیم این شهر است. مراسم مشعل‌گردانی آیین‌های خاص عزاداری این هیئت برای امام حسین(ع) در ایام محرم است. در این آیین نجفی‌های مقیم مشهد در حالی که مشعل‌های آتش را در دست گرفته و یا بر شانه خود قرار داده‌اند، حسین حسین گویان و بر سینه زنان فاصله حسینیه خود واقع در محله چهارباغ مشهد تا ورودی حرم مطهر از بست شیرازی را هروله کنان می‌پیمایند.

شبیه‌خوانی‌های مشهد

رضا سلیمان نوری در ادامه نشست آیین‌های عاشورایی درباره برگزاری شبیه‌خوانی‌های در سطح مشهد گفت: شبیه‌خوانی نوعی هنر سنتی است که در آن افرادی با پوشیدن لباس‌های سپاه امام حسین‌(ع) و یزید به‌صورت نمایش‌گونه وقایع آن روز را بازسازی می‌کنند.

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان بیان کرد: روزگاری بیش از 10 محل شبیه‌خوانی در محلات قدیمی مشهد وجود داشت که البته اکنون تنها تكیه كرمانی‌ها در پایین خیابان باقی است که عمر برگزاری این مراسم در آن نزدیک به صد سال است. همچنین عرب‌های مقیم مشهد که اغلب بازماندگان دوران جنگ تحمیلی هستند، در مجموعه شهرک شهید بهشتی مراسم شبیه‌خوانی خاص خود را دارند که در عصر روز عاشورا با خیمه‌سوزان به پایان می‌رسد.

خیمه‌سوزان طبرسی

این پژوهشگر حوزه تاریخ مشهد افزود: البته قدیمی‌ترین خیمه سوزان عصر عاشورا در مشهد در میدان طبرسی برگزار می‌شود. این مراسم نیز عمری دیرینه دارد و برخی آن را به عهد محمد شاهی و حتی قبل‌تر نسبت داده‌اند.

شله مشهدی

وی با اشاره به آن كه در ماه‌های عزاداری در مشهد نذری‌های مختلفی از سوی مردم میان افراد مختلف به نیت‌های مختلف توزیع می‌شود، گفت: شله معروف‌ترین غذای مخصوص مشهدیان است كه در این ایام پخت شده و به‌عنوان نذری به مردم داده می‌شود، این غذا بسیار مقوی بوده و البته سابقه‌ای کهن دارد به نحوی که برخی از بزرگان آن را برجای مانده از آش بهمنگان روزگار کهن ایران و دوران حکومت پارت‌ها بر ایران بزرگ می‌دانند.

انتهای پیام