آئین عاشورایی خراسان‌جنوبی؛ باورهایی از جنس عشق و ارادت
گروه اجتماعی - مردم خراسان‌جنوبی همانند مردم دیگر استان‌‌های کشور در عزای اباعبدالله‌الحسین(ع) سیاهپوش می‌شوند و برای بزرگداشت این حماسه‌ها، آئینی خاص اجرا می‌کنند.
به گزارش ایکنا از خراسان‌جنوبی، دهه محرم در دیار خراسان‌جنوبی ایامی است که در آن غرورها خاموش، نخوت‌ها فراموش، بزرگی‌ها کنار افتاده و مرد و زن، غنی و فقیر خاک‌سار و غلام مولا امام حسین(ع) می‌شوند و با ذکر مصیبت‌های آن حضرت به عزاداری می‌پردازند.
نخل‌گردانی، بیل‌زنی و هفت منبر از جمله آئین‌های عزاداری خراسان جنوبی در ماه محرم است که جزء آثار معنوی کشور نیز محسوب می‌شود.
قصد داریم در این گزارش آئین عزاداری مردم دیار خراسان‌جنوبی را که هرکدام از اخلاص آنان سرچشمه می‌گیرد معرفی کنیم.
نخل در عزاداری‌ها؛ سمبلی از حضور و فداکاری‌های سقای دشت کربلا
آئین نخل‌گردانی مخصوص شهر فردوس است که در آن پنج هیئت مذهبی نخل‌های آذین‌بندی شده را بعد از نماز ظهر عاشورا به محل امامزادگان سلطان محمد و سلطان ابراهیم از نوادگان امام موسی‌بن جعفر(ع) برده و در آنجا این آئین را برگزار می‌کنند.
نخل در عزاداری‌ها سمبلی از حضور و فداکاری‌های سقای دشت کربلا قمر بنی‌هاشم، حضرت ابالفضل العباس(ع) در حماسه کربلا است. از صبح روز تاسوعا، نهم محرم‌الحرام کار پوشش و تزئین این نخل بزرگ و زیبا آغاز می‌شود.
بسیاری از جوانان فردوس در کنار بزرگان برای آماده کردن نخل همراه و هم قدم می‌شوند، در حین آماده کردن نخل گروه هیئت‌های عزاداری گرد روستا می‌گردند و تمامی اهالی ده، همراه آنان به عزاداری می‌پردازند.
نخل از حیث ظاهر منحصر به فرد است به طوری که در هیچ جای کشور به این شکل مراسم نخل برگزار نمی‌شود و این مراسم مختص شهرستان فردوس خراسان‌جنوبی است.
نخل را در سه زمان عصر تاسوعا، شب عاشورا و ظهر عاشورا به حرکت درمی‌آورند، در گذشته رسم بر این بود که هر کدام از هیئت‌های مهمان که از روستاهای مجاور برای عزاداری به فردوس می‌آمدند به احترام قدومشان نخل را برای آنان نیز به حرکت درمی‌آوردند.
وظیفه هدایت و حرکت نخل هم نسل در نسل از پدران به فرزندان بزرگتر منتقل می‌شود. نخل دارای چهار پایه و دارای ارتفاعی نزدیک به شش متر است که نخل گردان‌ها آن را بر روی دوش گذاشته و با حرکت به انتها و ابتدای صحن امامزادگان مراسمی بسیار باشکوه و پرحرارت را به وجود می‌آورند.
آئینی شبیه‌سازی‌شده از حضور طایفه بنی‌اسد در دشت کربلا
آئین بیل‌زنی در شهر خوسف نیز آیینی محرمی است که با وجود سابقه طولانی، فقط در همین شهر استان و در ظهر عاشورا برگزار می‌شود.
به اعتقاد مردم، این مراسم در سال ۱۳۲۷ هجری شمسی ممنوع شد و تا مدتی دیگر برگزار نشد، اما پس از چند سال، بار دیگر به مرحله اجرا درآمد.
برای برپایی این مراسم، در هریک از دو هیئت خوسف دو دسته ۱۵ نفری و در مجموع، چهار دسته تشکیل می‌شوند و هریک از نفرات بیل به‌دست، دایره‌وار و به‌هم چسبیده، بیل‌های‌شان را به طرف آسمان می‌گیرند و هنگام حرکت هریک از نفرات به هوا پریده و تیغه بیلش را به بیل‌های دیگر می‌زند و همه با هم یک صدا می‌گویند: «حیدر علی».
آیین بیل‌زنی نوعی شبیه‌سازی از طایفه بنی‌اسد در صحرای کربلا است. طایفه بنی‌اسد پس از واقعه عاشورا با بیل یا ابزار دیگری که در دست داشتند، شهدای کربلا را به خاک سپردند.
زارعان و كشاورزان خوسف معتقدند اگر در روز دهم محرم هر سال مراسم بيل زني را انجام ندهند، محصول پنبه آنان در آن سال دچار آفت شده و از بين خواهد رفت، يا به طور کلي کشاورزي در آن سال پر رونق نخواهد بود.
اين مراسم توسط ملا علي اکبر خوسفي، بنيانگذارحوزه علميه خوسف نهادينه شده و کشاورزان و مردم شهرستان خوسف به اين رسم بهاي زيادي مي‌دهند.کشاورزان با در دست داشتن بيل ارادت و اعتقاد خود را به ماه محرم و عزاداري نشان داده و در عزاداري با توجه خاص شرکت مي‌کنند.
در گذشته اين مراسم باشکوه خاص فقط در شهرستان خوسف برگزار مي‌شده و هر ساله نسل به نسل اين مراسم باشکوه و خاص با عظمت بيشتری برگزار مي‌شود. کشاورزان منطقه اين امر را تجربه كرده و بر اساس عقيده خود و كراماتي كه از ائمه اطهار(ع) ديده‌اند، براي دفع آفات از محصولات كشاورزي خود به اين طريق به معصومين(ع) متوسل مي‌شوند.
آیین بیل‌زنی ۲۰ شهریورماه ۱۳۹۱ در فهرست میراث ملی ناملموس کشور به ثبت رسید.
دسته زنگ زن؛ آیینی با قدمت طولانی
مراسم دسته زنگ زن از دیگر مراسم عزاداری خراسان‌جنوبی در ماه محرم است. این مراسم که با بر هم زدن دو عدد چوب استوانه‌ای شکل کوچک انجام می‌گیرد توسط عده‌ای از عزاداران که آنان هم از پدرانشان به ارث برده‌اند صورت می‌گیرد. اشعاری بسیار زیبا و جانسوز از محتشم کاشانی و سایر اشعار به همراه آهنگ ملایم سنج و صدای بر هم خوردن چوب‌ها، نظر هر مستمع و بیننده‌ای را به سوی خود جلب می‌کند.
این دسته از عزاداران به صورت هیئتی مجزا در جلوی هیئت اصلی عزاداری با نظمی خاص و باشکوه ارادت خود را به امام حسین(ع) و ائمه اطهار(ع) ابراز می‌دارند.
از دیگر مراسمی که معمولا در ایام عزاداری امام حسین (ع) در خراسان‌جنوبی انجام می‌شود، برگزاری مراسمی تحت عنوان «حسن حسین» است. در این مراسم که اکنون فقط در برخی از مناطق شهری و برخی از روستاهای استان انجام می‌شود، عزاداران حسینی از پیر و جوان حلقه‌ای بزرگ تشکیل می‌دهند و دور علم ابوالفضل العباس(ع) می‌چرخند و اشعاری را قرائت می‌کنند.
در روستای بصیران از توابع شهر خوسف این مراسم مرتب هر شب و همه ساله و با استقبال گرم مردم این منطقه و روستاهای اطراف آن برگزار می‌شود و حال و هوای دیگری به مراسم عزاداری می‌دهد.
در این مراسم وقتی عزاداران دور علم می‌چرخند، دست چپ را بر روی دوش فردی که پهلویش قرار دارد گذاشته و با دست راست در حین چرخیدن دو بار به سینه و دو بار به پای خود می‌زنند و یک نفر که معمولا بزرگ روستا است، اشعاری به این ترتیب می‌خواند: حسن حسین یا الله، یزید لعنت الله ، حسین چه شد، شهید است،کشنده‌اش، یزید است، تشنه حسین به کربلا، شیعه، تو آب می‌خوری؟ حسن حسین یا الله، یزید لعنت الله.
مراسم سنگ زنی در درخش نیز از شب پنجم محرم همراه با هیئت‌های عزاداری با آهنگ نوحه، سینه زنی و یا زنجیرزنی برگزار می‌شود.
تعزیه‌خوانی؛ یادآور مصیبت‌های کربلا
تعزیه‌خوانی از دیگر مراسم عزاداری است که در روستاهای بیرجند و در چند سال اخیر در بیرجند در قالب سوگواره تعزیه برگزار می‌شود. انواع تعزیه در ماه محرم در روستاهای بیرجند برگزار می‌شود.
در روستای خنگ صحرای کربلا در روز عاشورا و تعزیه حضرت ابوالفضل(ع) در روز تاسوعا انجام می‌شود. در روستای مهمویی نیز تعزیه‌های حر، حضرت امام حسین(ع)، حضرت علی اکبر(ع)، حضرت ابوالفضل(ع) و وفات پیامبر رایج است.
در روستای درخش و آسیابان در هفتم محرم تعزیه خوانی مسلم بن عقیل، در روز هشتم تعزیه علی اکبر(ع)، روز نهم تعزیه حضرت ابوالفضل(ع) و در روز دهم تعزیه صحرای کربلا و در روستای بیدسک نیز تعزیه ظهر عاشورا برگزار می‌شود.
در مراسم تعزیه و شبیه خوانی، شبيه گردانان با آموخته‌هايي كه نسل به نسل از پيشينيان خود كسب كرده‌اند، همراه با ذوق و ابتكارات خاص خود صحنه‌هايي از نبرد حماسه سازان و تشنه لبان فرات عشق را به نمايش گذاشته و با اعلام دلبستگي به مكتب انسان ساز اسلام و خاندان اهل بيت عصمت و طهارت(ع) از دليري و وفاداري ياران حضرت امام حسين(ع) تجليل مي‌كنند.
مشعل‌هایی به یاد مشعل‌های دشت کربلا
مراسم مشعل‌گردانی نیز توسط مردم بیرجند در تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود که مردم بیرجند مراسم مشعل را به یاد مشعل‌هایی که در شب عاشورا در اطراف خیمه امام حسین(ع) روشن شد، برپا می‌کنند.
مشعل در شهرستان بیرجند با چند تسمه آهنی به شکلی استوانه‌ای درست می‌شود که داخل آن را با کُنده چوب آغشته به روغن پنبه‌دانه یا نفت پر می‌کنند و آتش می‌زنند و در کنار آن روشنایی، به عزاداری می‌پردازند.
این مراسم اکنون فقط در روستای خور و برکوه اجرا می‌شود و در روستای برکوه عصر تاسوعا و در روستای خور عصر عاشورا، مراسم مشعل‌گردانی انجام می‌شود. مردم بعد از مراسم، آتش را خاموش نمی‌کنند و حتی برخی زمین‌های زراعی خود را وقف مشعل‌ها کرده‌اند.
این آئین نیز ۲۲ آذر ۱۳۹۱ به شماره ثبت ۶۲۹ در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.
زنانی که برای گرفتن حاجت، پای هفت منبر می‌روند
در غروب تاسوعا روی هفت منبری که در سطح شهر، مراسم روضه‌خوانی روی آن‌ها انجام شده است، شمع روشن می‌کنند.
آیین سنتی هفت منبر در شهرستان بیرجند، در غروب روز تاسوعا توسط زنان این شهرستان برگزار می‌شود. در این آیین، خادم‌های مساجد، حسینیه‌ها یا هر جایی که در محرم مراسم عزاداری در آنجا برپا شده، از عصر تاسوعا روی منبر یک پارچه سیاه می‌اندازند و آن را در نزدیکی درِ مسجد یا حسینیه می‌گذارند و یک مَجمع بزرگ یا تشت پر از گُل را روی پله منبر و تشتی خالی را نیز در پله دیگر می‌گذارند.
زنان شهر در نزدیکی زمان غروب آفتاب، به این اماکن می‌روند و بعد از نیت کردن، شمع خود را روشن می‌کنند و داخل سینی می‌گذارند و سپس نذورات خود مانند خرما، شیرینی و پول را داخل تشت می‌ریزند و منبر را زیارت می‌کنند و به مکان دیگر می‌روند.
کسانی که در این آیین شرکت می‌کنند، معمولا در هر مکان فقط یک شمع روشن می‌کنند اما اگر مسجدی بسته یا راه دور باشد، احتمال دارد که در یک مکان، دو شمع روشن کنند.
نذورات جمع‌شده در هر مسجد به خادم منبر تعلق دارد و خادم باید تا پایان مراسم و خاموش شدن شمع‌ها در آنجا بماند. نباید هیچ‌کدام از شمع‌ها خاموش یا اشک‌های آن‌ها دور ریخته شود، این اشک‌ها در مسجد جمع‌آوری می‌شوند.
این مراسم نیز ۲۰ شهریورماه ۱۳۹۱ به شماره ۵۰۷ در فهرست آثار ملی ناملموس به ثبت رسید.
این رسوم و آیین در واقع نشان از عشق قلبی و ارادت عمیق مردم این دیار به اهل بیت(ع) و راهی که آنان طی کرده‌اند دارد، راهی که باید چراغ آن تا ابد روشن بماند.
گزارش از زهرا حمیدی
