نگاهی به شبیه‌خوانی صحنه‌های عاشورا/اجرای نمایش نیکی در مقابل شر
گروه هنر: شبیه‌خوانی آئین و رسمی است بر پایه پایداری و استقامت و مبارزه با ظلم و ستم با هدف تقویت روحیه مقاومت و ایستادگی که درس‌های وقایع عاشورا را به زبان تصویر بیان می‌کند، تصویری که در فراموش نشدن جنایت اشقیا در کربلا توسط مسلمان نماها و انتقال پیام عاشورا در گذشته نقش به سزایی داشته است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، شبیه‌خوانی آئین و رسمی است بر پایه پایداری و استقامت و مبارزه با ظلم و ستم با هدف تقویت روحیه مقاومت و ایستادگی که درس‌های وقایع عاشورا را به زبان تصویر بیان می‌کند.
بر اساس تحقیقات انجام شده و گفته‌های شبیه‌خوانان در شهرستان سبزوار و شهرستان خوشاب این آئین دینی از قدمتی 200 ساله برخوردار است که نسل اندر نسل در بین خانواده‌ها نسخه‌های آن به یادگار مانده و با گذر زمان از امکانات روز برای اجرای این نمایش دینی بهره برده است.
از نکات مهمی که در این هنر دینی نهفته است به تصویر کشیدن صحنه‌های وقایع کربلا و صحنه‌های کارزار و دفاع اهل بیت عصمت و طهارت(ع) از یزیدیان است که در زمان نبود رسانه‌های گروهی این هنر در روستاها و شهرهای کوچک برای فراموش نشدن جنایت اشقیا در کربلا توسط مسلمان نماها و انتقال پیام عاشورا نقش به سزایی داشته است.
نقشی که اهمیت آن بر کسی پوشیده نبود و در دوران پهلوی مدتی جلو آن گرفته شد و اجرای این نمایش را تعطیل کردند ولی به دلیل عشق و ارادت مردم به ائمه(ع) در بعضی نقاط مخفیانه این نمایش دینی اجرا می‌شد.
زبانی ساده و روان و قابل فهم برای همه
در مراسم شبیه‌خوانی، امام حسین(ع) و یارانش با لباس سبز که نشانه انسانیت و پاکی است همیشه به عنوان شخصیت ممتاز، نماد نیکی و خیر، شمر و لشکریانش با لباس قرمز که نشانه خونخوار بودنشان است به عنوان نماد شر مقابل هم قرار می‌گیرند، صحنه‌هایی که هر لحظه از آن در اجرای هشت تا ده ساعته بیانگر پیام‌هایی است که باید در آن اندیشه و تفکر شود.
صحنه‌های اجرای این نمایش و آئین دینی آنقدر ساده و روان است که از ابتدای اجرا تا آخر برای هر بیننده‌ای از کوچک و بزرگ، قابل فهم و قابل درک است به همین دلیل در این مراسم از طفل خردسال تا پیرمرد 90 ساله کنار هم می‌نشینند و آنرا مشاهده و با زبان نمایش احساسات خودشان را بروز می‌دهند.
در این دوران با پیشرفت تکنولوژی با استفاده از موسیقی و تلفیق بعضی هنرهای دیگر این نمایش دینی رشد کرده و گاها ابزاری را مشاهده می‌کنید که برای هر بیننده‌ای به دلیل نبود آن در گذشته گرچه گاهی اوقات باعث تاثیرگذاری است ولی در برخی موارد به جای تاثیر باعث خنده حضار می‌شود.
قواعد شبیه‌خوانی
از قواعد شبیه‌خوانی که به عنوان مثال می‌توان بیان کرد، مسلم‌خوان به دلیل اینکه سفیر امام حسین(ع) است به رنگ سفید انتخاب شده یا مثلا امام خوان هیچ‌گاه در تعزیه‌ای با کلاه‌خود وارد نشده و همواره با عمامه سبز رنگ وارد می‌شود.
از موارد دیگر می‌توان گفت، نوع گفتار اولیا خوان‌ها و مثبت خوان‌ها به نحوی تعریف شده است که آنها به خاطر شخصیت و قداستی که دارند باید آواز بخوانند. در سوی مقابل، اما مخالف‌خوان‌ها و یزیدیان باید اشتلم بخوانند، زیرا قرار است سنگدلی را نشان دهند.
در صحنه مقابل موافق‌خوان همواره از حروف لطیف استفاده می‌کند و کلام در تعزیه همیشه رسمی بوده و از دیرباز همیشه بهترین اشعار برای تعزیه انتخاب شده است.
از سوی دیگر قواعد زیر نیز در حوزه کلام تعزیه باید توسط تعزیه‌خوان‌ها رعایت شود و در اغلب شبیه‌خوانی‌ها این موارد را رعایت می‌کنند.
کلام اولیا با اشقیا حالت پند آموز دارد، همانند،«ای خدا نشناس و...؛»اشقیا همواره اولیا را با بهترین کلمات خطاب می‌کنند. «ای افتخار زاده اولاد بوالبشر و...؛» اشقیا همدیگر را با بدترین کلمات خطاب می‌کنند. «ای لعین مرتد و...».
به دلیل قدرت انتقال پیام توسط تصویر، احساسی بودن، به کار بردن کلمات ساده و روان و همچنین مشاهده صحنه‌ها از نزدیک و به نوعی ارتباط دو طرفه با شبیه‌خوانان و اجرای این نمایش‌ها توسط خود مردم را از دلایل پایداری و استقبال آن در بین مردم می‌توان بیان کرد.
ورود تحریفات از آسیب‌های شبیه‌خوانی
اما این هنر دینی به غیر از مزایا و نکات مثبتی که دارد، ولی به نوعی با ورود تحریفات به این میدان و همچنین اجرای صحنه‌هایی که هیچ وقت در کربلا وجود نداشته است دارای مضراتی است که از جمله آنها می‌توان به ترویج تحریفات و یا استفاده از افراد نامناسب در نقش امام(ع) و یارانش اشاره کرد.
حجت‌الاسلام حسین شم‌آبادی، مسئول فرهنگی و اجتماعی اداره اوقاف شهرستان‌های سبزوار و خوشاب با بیان اینکه بیان صحنه‌های عاشورا از زمان ائمه اطهار به ویژه امام سجاد(ع) در جامعه مرسوم بوده است، تصریح کرد: افراد صحنه‌های حوادث کربلا را در دوبخش نوشتاری و دیداری به تصویر می‌کشیدند به ویژه آنکه حضرت امام سجاد(ع) از کسانی بودند که با تعریف و یا عمل خودشان باعث شدند، حوادث کربلا به فراموشی سپرده نشود و این ظلم نسب به ائمه اطهار(ع) و اهل بیتش در تاریخ ثبت شود.
وی افزود: بعدها تا جایی که ما در خاطر داریم و بزرگان ما در نسل‌های مختلف تعریف کرده‌اند، صحنه عاشورا را عده‌ای به صورت پرده‌خوانی تعریف کردند که افراد اردوی دشمن را با سبیل‌ها کلفت به تصویر کشیده بودند.
مسئول فرهنگی و اجتماعی اداره اوقاف سبزوار با اشاره به اینکه در شبیه‌خوانی نشان دادن چهره امامان معصوم و بازی کردن نقش زنان توسط مردان وجود دارد که در فقه شیعه دارای اشکال است وجود دارد، تصریح کرد: ترویج خرافات و ورود تحریفات نیز از اشکالات دیگر شبیه‌خوانی است در حالی که حذف خرافات و ایجاد نسخه‌های سالم قابل اصلاح است.
وی ادامه داد: از اشکلات دیگری که بر شبیه‌خوانی وارد است بازی کردن مردان در نقش حضرت زینب(س) است که در حد یک معصوم بوده و کی این بانوی شجاع و صبور با صدای حزین و آواز مطلب را در برابر دشمن بیان کرده است که در شبیه‌خوانی ترویج می‌کنند.
حجت‌الاسلام شم‌آبادی با بیان اینکه تحریفات عاشورا در کتاب «حماسه حسینی»، توسط استاد شهید مرتضی مطهری به خوبی بیان شده است، عنوان کرد: از افراد دیگری که قیام عاشورا را به خوبی بیان کرده‌اند، مرحوم دکتر علی شریعتی در کتاب« حسین وارث آدم» است، جایی که بیان شده است «حسین بیشتر از آب «تشنه لبیک» بود».
امروزه در جامعه با بیش از هزار گروه شبیه‌خوانی استقبال زیاد مردم از این نمایش دینی عاملی است تا در روزهای شهادت ائمه اطهار(س) به ویژه ماه محرم و صفر این نمایش دینی در شهرها و روستاها اجرا شود ولی باید مسئولان امر با واکاوی اشکالات این نمایش دینی و تعزیه‌خوانی گروه‌های مربوطه را گرد هم آورند و با بررسی نسخه‌ها تحریفات از داخل آنها حذف و کنترل و نظارت کاملی توسط مسئولان مربوطه بر نحوه اجرا شود و از ورود افراد بدون آگاهی و بدون آموزش مناسب در وادی جلوگیری شود.
در پایان لازم است تا نظر برخی از علما و مراجع تقلید درباره شبیه‌خوانی بیان شود تا به دغدغه آنها توجه و مطابق فتاوای این بزرگواران عمل شود.
آیت‌الله نائینی در فتوای خود ضمن تأیید شبیه‌خوانی، تأکید کرده است «شعائر مزبور باید از هرگونه امور ناپسند که شایسته چنین شعاری نیست، پاک شود».
آیت‌الله زین العابدین مازندرانی در این باره اظهار کرده اند: «بیان مصائب به زبان حال امام(ع) در صورتی جایز است که با آن بزرگوار تناسب داشته باشد».
آیت‌الله کاشف الغطا نیز در این باره گفته است: «شبیه‌خوانی در صورتی که درست برپا شود، بدون اشکال است، ولی سعی کنید عزاداری را از کارهایی که با حزن و عزا جور در نمی‌آید، جدا کنید، زیرا عزاداری برای زنده ساختن فلسفه قیام امام حسین(ع) است، نه برای قصه‌گویی، نمایش و وقت گذرانی. بکوشید مراسم سوگواری را بدون نقطه ضعف برگزار کنید و مردم را به یاد خدا بیندازید و ایمان آنها را زیاد کنید».
آیت‌الله بروجردی نیز وقتی مشاهده کرد شبیه‌خوانی‌های قم وضع نگران کننده‌ای دارند و توأم با بدعت و تحریف اجرا می‌شوند، دست‌اندرکاران تعزیه را فرا خواند و به آنان تأکید نمود، شبیه‌خوانی با این شکل حرام است و باید اصلاح شود.
علمای معاصر مانند آیات عظام بهجت، فاضل لنکرانی، خامنه‌ای، تبریزی ، مکارم شیرازی و صافی گلپایگانی و... نیز به اتفاق نظرشان تقریباً با اختلاف در تعبیر این گونه است که شبیه‌خوانی اگر موجب توهین به مقام شامخ حسین بن علی(ع) یا سایر شهدا نشود، اشکالی ندارد.
علی اکبر ملکی
بر اساس تحقیقات انجام شده و گفته‌های شبیه‌خوانان در شهرستان سبزوار و شهرستان خوشاب این آئین دینی از قدمتی 200 ساله برخوردار است که نسل اندر نسل در بین خانواده‌ها نسخه‌های آن به یادگار مانده و با گذر زمان از امکانات روز برای اجرای این نمایش دینی بهره برده است.
از نکات مهمی که در این هنر دینی نهفته است به تصویر کشیدن صحنه‌های وقایع کربلا و صحنه‌های کارزار و دفاع اهل بیت عصمت و طهارت(ع) از یزیدیان است که در زمان نبود رسانه‌های گروهی این هنر در روستاها و شهرهای کوچک برای فراموش نشدن جنایت اشقیا در کربلا توسط مسلمان نماها و انتقال پیام عاشورا نقش به سزایی داشته است.
نقشی که اهمیت آن بر کسی پوشیده نبود و در دوران پهلوی مدتی جلو آن گرفته شد و اجرای این نمایش را تعطیل کردند ولی به دلیل عشق و ارادت مردم به ائمه(ع) در بعضی نقاط مخفیانه این نمایش دینی اجرا می‌شد.
زبانی ساده و روان و قابل فهم برای همه
در مراسم شبیه‌خوانی، امام حسین(ع) و یارانش با لباس سبز که نشانه انسانیت و پاکی است همیشه به عنوان شخصیت ممتاز، نماد نیکی و خیر، شمر و لشکریانش با لباس قرمز که نشانه خونخوار بودنشان است به عنوان نماد شر مقابل هم قرار می‌گیرند، صحنه‌هایی که هر لحظه از آن در اجرای هشت تا ده ساعته بیانگر پیام‌هایی است که باید در آن اندیشه و تفکر شود.
صحنه‌های اجرای این نمایش و آئین دینی آنقدر ساده و روان است که از ابتدای اجرا تا آخر برای هر بیننده‌ای از کوچک و بزرگ، قابل فهم و قابل درک است به همین دلیل در این مراسم از طفل خردسال تا پیرمرد 90 ساله کنار هم می‌نشینند و آنرا مشاهده و با زبان نمایش احساسات خودشان را بروز می‌دهند.
در این دوران با پیشرفت تکنولوژی با استفاده از موسیقی و تلفیق بعضی هنرهای دیگر این نمایش دینی رشد کرده و گاها ابزاری را مشاهده می‌کنید که برای هر بیننده‌ای به دلیل نبود آن در گذشته گرچه گاهی اوقات باعث تاثیرگذاری است ولی در برخی موارد به جای تاثیر باعث خنده حضار می‌شود.
قواعد شبیه‌خوانی
از قواعد شبیه‌خوانی که به عنوان مثال می‌توان بیان کرد، مسلم‌خوان به دلیل اینکه سفیر امام حسین(ع) است به رنگ سفید انتخاب شده یا مثلا امام خوان هیچ‌گاه در تعزیه‌ای با کلاه‌خود وارد نشده و همواره با عمامه سبز رنگ وارد می‌شود.
از موارد دیگر می‌توان گفت، نوع گفتار اولیا خوان‌ها و مثبت خوان‌ها به نحوی تعریف شده است که آنها به خاطر شخصیت و قداستی که دارند باید آواز بخوانند. در سوی مقابل، اما مخالف‌خوان‌ها و یزیدیان باید اشتلم بخوانند، زیرا قرار است سنگدلی را نشان دهند.
در صحنه مقابل موافق‌خوان همواره از حروف لطیف استفاده می‌کند و کلام در تعزیه همیشه رسمی بوده و از دیرباز همیشه بهترین اشعار برای تعزیه انتخاب شده است.
از سوی دیگر قواعد زیر نیز در حوزه کلام تعزیه باید توسط تعزیه‌خوان‌ها رعایت شود و در اغلب شبیه‌خوانی‌ها این موارد را رعایت می‌کنند.
کلام اولیا با اشقیا حالت پند آموز دارد، همانند،«ای خدا نشناس و...؛»اشقیا همواره اولیا را با بهترین کلمات خطاب می‌کنند. «ای افتخار زاده اولاد بوالبشر و...؛» اشقیا همدیگر را با بدترین کلمات خطاب می‌کنند. «ای لعین مرتد و...».
به دلیل قدرت انتقال پیام توسط تصویر، احساسی بودن، به کار بردن کلمات ساده و روان و همچنین مشاهده صحنه‌ها از نزدیک و به نوعی ارتباط دو طرفه با شبیه‌خوانان و اجرای این نمایش‌ها توسط خود مردم را از دلایل پایداری و استقبال آن در بین مردم می‌توان بیان کرد.
ورود تحریفات از آسیب‌های شبیه‌خوانی
اما این هنر دینی به غیر از مزایا و نکات مثبتی که دارد، ولی به نوعی با ورود تحریفات به این میدان و همچنین اجرای صحنه‌هایی که هیچ وقت در کربلا وجود نداشته است دارای مضراتی است که از جمله آنها می‌توان به ترویج تحریفات و یا استفاده از افراد نامناسب در نقش امام(ع) و یارانش اشاره کرد.
حجت‌الاسلام حسین شم‌آبادی، مسئول فرهنگی و اجتماعی اداره اوقاف شهرستان‌های سبزوار و خوشاب با بیان اینکه بیان صحنه‌های عاشورا از زمان ائمه اطهار به ویژه امام سجاد(ع) در جامعه مرسوم بوده است، تصریح کرد: افراد صحنه‌های حوادث کربلا را در دوبخش نوشتاری و دیداری به تصویر می‌کشیدند به ویژه آنکه حضرت امام سجاد(ع) از کسانی بودند که با تعریف و یا عمل خودشان باعث شدند، حوادث کربلا به فراموشی سپرده نشود و این ظلم نسب به ائمه اطهار(ع) و اهل بیتش در تاریخ ثبت شود.
وی افزود: بعدها تا جایی که ما در خاطر داریم و بزرگان ما در نسل‌های مختلف تعریف کرده‌اند، صحنه عاشورا را عده‌ای به صورت پرده‌خوانی تعریف کردند که افراد اردوی دشمن را با سبیل‌ها کلفت به تصویر کشیده بودند.
مسئول فرهنگی و اجتماعی اداره اوقاف سبزوار با اشاره به اینکه در شبیه‌خوانی نشان دادن چهره امامان معصوم و بازی کردن نقش زنان توسط مردان وجود دارد که در فقه شیعه دارای اشکال است وجود دارد، تصریح کرد: ترویج خرافات و ورود تحریفات نیز از اشکالات دیگر شبیه‌خوانی است در حالی که حذف خرافات و ایجاد نسخه‌های سالم قابل اصلاح است.
وی ادامه داد: از اشکلات دیگری که بر شبیه‌خوانی وارد است بازی کردن مردان در نقش حضرت زینب(س) است که در حد یک معصوم بوده و کی این بانوی شجاع و صبور با صدای حزین و آواز مطلب را در برابر دشمن بیان کرده است که در شبیه‌خوانی ترویج می‌کنند.
حجت‌الاسلام شم‌آبادی با بیان اینکه تحریفات عاشورا در کتاب «حماسه حسینی»، توسط استاد شهید مرتضی مطهری به خوبی بیان شده است، عنوان کرد: از افراد دیگری که قیام عاشورا را به خوبی بیان کرده‌اند، مرحوم دکتر علی شریعتی در کتاب« حسین وارث آدم» است، جایی که بیان شده است «حسین بیشتر از آب «تشنه لبیک» بود».
امروزه در جامعه با بیش از هزار گروه شبیه‌خوانی استقبال زیاد مردم از این نمایش دینی عاملی است تا در روزهای شهادت ائمه اطهار(س) به ویژه ماه محرم و صفر این نمایش دینی در شهرها و روستاها اجرا شود ولی باید مسئولان امر با واکاوی اشکالات این نمایش دینی و تعزیه‌خوانی گروه‌های مربوطه را گرد هم آورند و با بررسی نسخه‌ها تحریفات از داخل آنها حذف و کنترل و نظارت کاملی توسط مسئولان مربوطه بر نحوه اجرا شود و از ورود افراد بدون آگاهی و بدون آموزش مناسب در وادی جلوگیری شود.
در پایان لازم است تا نظر برخی از علما و مراجع تقلید درباره شبیه‌خوانی بیان شود تا به دغدغه آنها توجه و مطابق فتاوای این بزرگواران عمل شود.
آیت‌الله نائینی در فتوای خود ضمن تأیید شبیه‌خوانی، تأکید کرده است «شعائر مزبور باید از هرگونه امور ناپسند که شایسته چنین شعاری نیست، پاک شود».
آیت‌الله زین العابدین مازندرانی در این باره اظهار کرده اند: «بیان مصائب به زبان حال امام(ع) در صورتی جایز است که با آن بزرگوار تناسب داشته باشد».
آیت‌الله کاشف الغطا نیز در این باره گفته است: «شبیه‌خوانی در صورتی که درست برپا شود، بدون اشکال است، ولی سعی کنید عزاداری را از کارهایی که با حزن و عزا جور در نمی‌آید، جدا کنید، زیرا عزاداری برای زنده ساختن فلسفه قیام امام حسین(ع) است، نه برای قصه‌گویی، نمایش و وقت گذرانی. بکوشید مراسم سوگواری را بدون نقطه ضعف برگزار کنید و مردم را به یاد خدا بیندازید و ایمان آنها را زیاد کنید».
آیت‌الله بروجردی نیز وقتی مشاهده کرد شبیه‌خوانی‌های قم وضع نگران کننده‌ای دارند و توأم با بدعت و تحریف اجرا می‌شوند، دست‌اندرکاران تعزیه را فرا خواند و به آنان تأکید نمود، شبیه‌خوانی با این شکل حرام است و باید اصلاح شود.
علمای معاصر مانند آیات عظام بهجت، فاضل لنکرانی، خامنه‌ای، تبریزی ، مکارم شیرازی و صافی گلپایگانی و... نیز به اتفاق نظرشان تقریباً با اختلاف در تعبیر این گونه است که شبیه‌خوانی اگر موجب توهین به مقام شامخ حسین بن علی(ع) یا سایر شهدا نشود، اشکالی ندارد.
علی اکبر ملکی
