سوره «حمد»؛ تبلوری از ارتباط بی‌واسطه مخلوق با خالق و خالق با مخلوق
گروه اندیشه: سوره حمد اساساً با سوره‌هاى دیگر قرآن از نظر لحن و آهنگ تفاوت روشنى دارد به‌خاطر اینکه سوره‌هاى دیگر همه به‌عنوان سخن خداوند است، اما این سوره از زبان بندگان است و به تعبیر دیگر در این سوره خداوند طرز مناجات و سخن گفتن با او را به بندگانش آموزش می‌دهد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از لرستان، سوره حمد اولین سوره قرآن کریم است که در ایامی که پیامبر اکرم(ص) در مکه حضور داشتند بر ایشان نازل شد. این سوره مکی دارای 7 آیه است و نام‌های متعددی مانند فاتحةالکتاب، ام‌الکتاب، ام‌القرآن، سبع‌المثانی، وافیه، شافیه، کافیه، صلوة، حمد و نیز نام‌های دیگر دارد.
آهنگ سوره حمد
این سوره اساساً با سوره‌هاى دیگر قرآن از نظر لحن و آهنگ تفاوت روشنى دارد به‌خاطر اینکه سوره‌هاى دیگر همه به‌عنوان سخن خداوند است، اما این سوره از زبان بندگان است و به تعبیر دیگر در این سوره خداوند طرز مناجات و سخن گفتن با او را به بندگانش آموزش می‌دهد. آغاز این سوره با حمد و ستایش پروردگار شروع مى‌شود و با ابراز ایمان به مبدأ و معاد که همان خداشناسى و ایمان به روز رستاخیز است ادامه مى‌یابد و با تقاضاها و نیازهاى بندگان به پایان مى‌رسد.
انسان آگاه و بیداردل، هنگامى‌که این سوره را مى‌خواند، احساس مى‌کند که بر بال و پر فرشتگان قرار گرفته و به آسمان صعود مى‌کند و در عالم روحانیت و معنویت لحظه به لحظه به خدا نزدیک‌تر مى‌شود. این نکته بسیار جالب است که اسلام بر خلاف بسیارى از مذاهب ساختگى یا تحریف شده که میان خدا و خلق واسطه‌ها قائل مى‌شوند به مردم دستور مى‌دهد که بدون هیچ واسطه با خدایشان ارتباط برقرار کنند.
این سوره تبلورى است از همین ارتباط نزدیک و بى‌واسطه خدا با انسان و مخلوق با خالق، در این‌جا تنها او را مى‌بیند، با او سخن مى‌گوید، پیام او را با گوش جان مى‌شنود، حتى هیچ پیامبر مرسل و فرشته مقربى در این میان واسطه نیست و عجب اینکه این پیوند و ارتباط مستقیم خلق با خالق آغازگر قرآن مجید است.
تلاوت سوره حمد به انسان، روح و ایمان مى‌بخشد، او را به خدا نزدیک مى‌کند، صفاى دل و روحانیت مى‌آفریند، اراده انسان را نیرومند و تلاش او را در راه خدا و خلق افزون مى‌سازد و میان او و گناه و انحراف فاصله مى‌افکند.
سوره حمد، اساس قرآن است
در حدیثى از پیامبر اکرم(ص) مى‌خوانیم که «الحمد ام‌القرآن» و این به هنگامى بود که جابر بن‌عبدالله انصارى خدمت پیامبر(ص) رسید، پیامبر(ص) به او فرمود: «آیا برترین سوره‌اى را که خدا در کتابش نازل کرده به تو تعلیم کنم، جابر عرض کرد آرى! پدر و مادرم به فدایت باد، به من تعلیم کن، پیامبر(ص) سوره حمد که ام‌الکتاب است به او آموخت سپس اضافه فرمود که این سوره شفاى هر دردى است مگر مرگ».
همچنین، از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که فرمود: «قسم به کسى که جان من به دست اوست؛ خداوند نه در تورات و نه در انجیل و نه در زبور و نه حتى در قرآن، مثل این سوره را نازل نکرده است و این ام‌الکتاب است.
دلیل این سخن با تأمل در محتواى این سوره روشن مى‌شود، چراکه این سوره در حقیقت فهرستى است از مجموع محتواى قرآن، بخشى از آن توحید و شناخت صفات خداوند است، بخشى در زمینه معاد و رستاخیز سخن مى‌گوید و بخشى از هدایت و ضلالت که خط فاصل مؤمنان و کافران است سخن مى‌گوید، و نیز در آن اشاره‌اى است به حاکمیت مطلق پروردگار و مقام ربوبیت و نعمت‌هاى بى‌پایانش که به دو بخش عمومى و خصوصى تقسیم مى‌شود، و همچنین، اشاره به مسأله عبادت و بندگى و اختصاص آن به ذات پاک او شده است.
این سوره در حقیقت هم بیان‌گر توحید ذات است، هم توحید صفات، هم توحید افعال و هم توحید عبادت و به تعبیر دیگر این سوره مراحل سه گانه ایمان یعنی اعتقاد به قلب، اقرار به زبان و عمل به ارکان را در بر دارد و مى‌دانیم «اُم» به‌معنى اساس و ریشه است .
سوره حمد افتخار بزرگ پیامبر(ص) است
جالب اینکه خداوند در آیه 87 سوره مبارکه حجر سوره حمد را به‌عنوان یک موهبت بزرگ به پیامبر(ص) معرفى کرده که در برابر کل قرآن قرار گرفته است؛ می‌فرماید: «وَلَقَدْ آتَیْنَاکَ سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِی وَالْقُرْآنَ الْعَظِیمَ؛ و به‌راستى به تو سبع المثانى همان سوره فاتحه و قرآن بزرگ را عطا کردیم» که در این آیه قرآن با تمام عظمتش در برابر سوره حمد قرار گرفته است و نزول دوباره آن نیز به خاطر اهمیت فوق‌العاده آن است.
همین مضمون در حدیثى از امیرالمؤمنین على(ع) از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که فرمود: «خداوند بزرگ به‌خاطر دادن سوره حمد بر من منت نهاده و آن را در برابر قرآن عظیم قرار داده و سوره حمد باارزش‌ترین ذخائر گنج‌هاى عرش خدا است».
تأکید بر تلاوت سوره حمد
آن‌چه که با توجه به احادیث شیعه و سنی در رابطه با تلاوت سوره فاتحه برمی‌آید این است که تلاوت آن به انسان روح و ایمان مى‌بخشد، او را به خدا نزدیک مى‌کند، صفاى دل و روحانیت مى‌آفریند، اراده انسان را نیرومند و تلاش او را در راه خدا و خلق افزون مى‌کند، و میان او و گناه و انحراف فاصله مى‌افکند.
فضیلت سوره حمد
ابی بن‌کعب از رسول اکرم(ص) روایت می‌کند که فرمودند: «هرکه سوره حمد را بخواند، مانند این است که تورات و زبور و انجیل را خوانده است و به هر حرفی درجه‌ای در بهشتش بدهند و گفت این سوره پادزهر هر زهری است و شفای هر درد و آفتی و از دیگر فضایل این سوره آن باشد که هیچ نمازی بدون قرائت آن درست نیست».
رسول اکرم(ص) می‌فرماید: «هر مسلمانی سوره حمد را بخواند، پاداش او به اندازه کسی است که دوسوم قرآن را خوانده و گویی به هر فردی از مردان و زنان مؤمن هدیه‌ای فرستاده است» و در روایت دیگری آمده است «گویا همه قرآن را خوانده است».
شفاجویی از سوره حمد
دربارهٔ تشویق به شفاجویی از سوره حمد روایات زیادی وارد شده است که برخی از این روایات عمومی بوده و به استفاده از این سوره برای همه دردها سفارش شده و در برخی از آن‌ها به درمان بیماری و درد خاصی ترغیب شده است.
به‌طوریکه در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که فرمود: کسی‌که مرضی به او برسد سوره حمد را در گریبانش هفت مرتبه بخواند پس اگر مرض از بین رفت چه بهتر، وگرنه هفتاد بار بخواند و من ضمانت می‌کنم که سلامتی یابد.
برخی از خواص سوره حمد
برای سوره‌ها و آیات قرآن کریم خواص خاصی بیان شده است که سوره حمد از این قاعده مستثنی نیست و می‌تواند از خواص آن به زیادی نور چشم اشاره کرد که پیامبراکرم(ص) در این رابطه می‌فرماید: «چون کسی را درد چشم باشد یا در بینایی او ضعفی باشد در اول ماه چون هلال ماه را ببیند دست بر چشم خود بنهد و سوره فاتحه را 10 بار با نیت خالص و توجه به‌معنی آن بخواند و در آخر سوره مبارکه «توحید» را سه بار بخواند بعد از آن هفت بار بگوید «یا ربِّ قَوِّ بَصَری» سپس، بگوید «اللهم اکف انت الکافی، اللهم عاف انت المعافی». درد چشم و ضعف بینایی به صحت مبدل می‌شود.
دیگر آن‌که هرکس با ایمان سوره حمد را با نیت خالص و توجه به خدا و معنی آن بنویسد به مشک و زعفران در جامی آبگینه و بشوید آن‌را از آب بارانی که در ماه سوم از ماه‌های سریانی که هوا شروع می‌کند به سرد شدن، آمده باشد و در وقت شستن «سوره حمد» را بخواند و به این آب، سرمه اصفهانی بساید و در چشم کند، امراض چشم زایل می‌شود و روشنی چشم زیاد می‌گردد و به صحت و سلامتی چشم را نگاه می‌دارد. از دیگر خواص سوره مبارکه حمد می‌توان به رفع تب، قبولی نزد سلاطین، ایجاد برکت، درمان کاهلی و تنبلی اشاره کرد.
ختومات مجرب
ازجمله ختومات مجربی که می‌توان برای این سوره برشمرد عبارتند از: برکت و گشایش روزی، نماز عجیب و مشکل‌گشا، جهت عزت و شخصیت و حفظ آبرو، جهت دفع بلا و دشمن و نیل به مقاصد و حصول مهمات، جهت کسب مطالب و بطلان سحر و تحبیب.
