تفسیر عملی قرآن در مکتب عاشورا/ رویش شور و شعور حسینی از آیات قرآن

به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، واقعه عاشورا بی‌تردید پراهمیت‌ترین و تاثیرگذارترین رخداد در تاریخ اسلام است. واقعه‌ای که بعد از گذشت سال‌ها و قرن‌ها، هنوز در تار و پود جان مردم مسلمان به‌وضوح در جریان است. حماسه جاودان عاشورا از آن جنس وقایع نادری است که هرگز رنگ کهنگی و قدمت در بلندای قامت آن نمی‌نشیند. عاشورا نور خداست که نمی‌میرد «وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ» و آن قدر زنده و جاری است و چون رود تازه و خروشان که همواره هزاران هزار، زن و مرد و پیر و جوان عاشق در سوگ این واقعه عظیم، روز و شب می‌گریند و در این ماتم عظمی همراه آسمان و زمین می‌شوند. «و ما بکت السماء و الأرض الا علی یحیی بن زکریّا و الحسین بن علیّ(ع)».
می‌توان به صراحت گفت که نهضت امام حسین(ع) حرکتی برجسته در تاریخ است که هیچ حادثه‌ای با آن برابری نمی‌کند و شاید رمز این داستان در اخلاص باشد، آن سان که که سیدالشهداء(ع) هرچه که داشت در راه خدا و عمل به قرآن قربانی داد و خداوند نیز همه دل‌ها را متوجه ایشان کرد. به مصداق آنچه خداوند در سوره «نحل» فرمود: « مَا عِندَکُمْ یَنفَدُ وَ مَا عِندَ اللّهِ بَاقٍ وَ لَنَجْزِیَنَّ الَّذِینَ صَبَرُواْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ؛ آنچه پیش شماست تمام مى‏‌شود و آنچه پیش خداست پایدار است و قطعا کسانى را که شکیبایى کردند به بهتر از آنچه عمل مى‌کردند پاداش خواهیم داد».
امام حسین(ع) به کربلا رفت تا دین جد بزرگوارش رسول خدا(ص) را زنده نگه دارد و به کربلا رفت تا به درازای ابد به مسلمانان جهان درس بیعت با خداوند و دین اسلام و عمل به کتاب مقدس قرآن را بیاموزد؛ مطالعه جای جای سیره حضرت(ع) بر همگان روشن می‌سازد که این سیره در پرتو تبعیت از قرآن کریم است و تمام حرکات امام حسین(ع) و تاریخ عاشورا بر مبنای عمل به فرامین قرآن است.

عاشورا تفسیر حقیقی قرآن
ارتباط قلبی و عملی سیدالشهدا(ع) با قرآن آن قدر شفاف و عمیق است که فلسفه قیام ایشان و فلسفه عاشورا را می‌توان به طور کلی تفسیر قرآن دانست. زمانی که امام حسین(ع) سفر خود را آغاز کردند در منزلگاه‌های مختلف آیات قرآن را قرائت و به آن استناد می‌کردند تا فلسفه قیام خویش را نشان دهند و این آهنگ تا زمانی که سر مبارک حضرت روی نیزه رفت ادامه می‌یافت و تا آخرین منزلگاه هادی و آرامش‌بخش قافله بود.
امام حسین(علیه السلام) هنگامی که از مدینه به سوی مکه حرکت کردند، فرمودند: «رَبِّ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ(القصص/21)؛ پروردگارا! مرا از این قوم ظالم رهایی بخش!» و این همان دعایى است که حضرت موسى علیه السلام به هنگام خروجش با بنى اسرائیل آن را بر زبان جارى ساخت.
و پس از ورود به مکه نامه اى براى سران قبایل بصره نوشت و آنان را به کتاب خدا دعوت کرد: «وَ اَنا ادعوکم اِلى  کتابِ اللَّه و سُنة نبیّهِ.» و هنگامی که در روز نهم محرم عمر بن سعد فرمان حمله داد و لشکر به حرکت در آمد از برادرش اباالفضل(علیه السلام) درخواست مى‌کند که یک شب از امویان مهلت بگیرید تا در آن شب فقط به نماز، تلاوت قرآن، و راز و نیاز با خدا بپردازد.

تجلی آیات قرآن در شخصیت سیدالشهداء(ع)
انس با قرآن آن حضرت به اینجا ختم نمی‌شود و روز عاشورا در برابر هجوم صدها تیر دشمن به اقامه نماز جماعت و عمل به دستور قرآن می‌پردازد. بعد از شهادت نیز سر مطهّر ایشان بر نیزه این آیه را مى‌خواند: «فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیم؛ خداوند شما را از شر ایشان نگه خواهد داشت و او شنواى داناست.»
حق‌گویى، اخلاص و رضایت الهى، اخلاق کریمانه، حضور در محضر الهى، امر به معروف و نهى از منکر، خوف و خشیت الهى، ایثار، توکّل، صبر و تسلیم در برابر خداوند، عبادت، عزت‌طلبى و ذلّت‌ستیزى و بسیاری دیگر از صفات عالیه همه و همه از نشانه‌های انس با قرآن و عمل به فرامین آیات الهی در امام حسین(ع) بودند.

حجت‌الاسلام یعقوب جعفرى، مفسر قرآن کریم در گفت‌گو با کانون نبأ در این رابطه بیان می دارد: عاشورا سال‌ها پس از نزول قرآن اتفاق افتاده است و از نظر اینکه اهداف عاشورا چه بوده است، باید گفت که این حرکت و قیام امام حسین(ع) اساسا بر طریق و مشی آموزه‌های قرآن بود. اگر کسی نهضت امام حسین(ع) در روز عاشورا را موشکافانه بررسی کند می‌بیند که این جریان تجسم قرآن است و قیام عاشورا در مجموع تجسم و تفسیر آیه‌های قرآن است.

استشهادات زیبای قرآنی امام حسین(ع)
وی با اشاره به تجسم آیات قرآن در واقعه عاشورا می‌گوید: تمام آموزهای قرآن در ظرف عاشورا تجسم پیدا کرد؛ به عنوان مثال  قرآن دستور داده است که با ظلم مبارزه کنید با فساد مبارزه کنید امربه معروف و نهی از منکر کنید و ایثار و شهادت همه در عاشورا اتفاق افتاد؛ جالب است که امام حسین(ع) در این حرکت خود که از مدینه شروع می‌شود تا مکه و از مکه تا  کربلا، در موارد حساس حضرت به آیات قرآن استشهاد کرده است و آن هم بسیار زیبا. انسان وقتی آنها را مطالعه می‌کند، تصور می‌کند که آن آیه در همانجا نازل شده است. این خیلی مهم و قابل توجه است.
نویسنده «تاریخ اسلام از منظر قرآن» با اشاره به آیات مورد استشهاد امام حسین(ع) تصریح می‌کند: در آغاز حرکت که حضرت(ع) از مدینه به طرف مکه خارج شد، هنگام این حرکت والی مدینه تهدید کرده بود که اگر بیعت نکند، حضرت را خواهد کشت و حضرت هم صلاح دید که اصلا از مدینه خارج شود. هنگامی که می‌خواست برود آن آیه‌ای را تلاوت کرد که خداوند در آن آیه می‌فرماید: «فَخَرَجَ مِنْها خائِفاً یَتَرَقَّبُ قالَ رَبِّ نَجِّنی‏ مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمینَ»؛ حضرت موسی که مورد تهدید فرعونیان قرار گرفته بود از مصر خارج شد و امام حسین(ع) هم به دلیل اینکه مورد تهدید امویان قرار گرفته است از مکه خارج می‌شود و می‌گوید: خدایا مرا از ظالمان نجات بده؛ چه آیه مناسبی را انتخاب کردند.
وی می‌افزاید: در بین راه و هنگامی که در راه کربلا خبر شهادت «قیس بن مُسْهِر» که فرستاده حضرت به مدینه بود، به ایشان می‌رسد، این آیه را می‌خواند: «مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَ مِنْهُم مَّن یَنتَظِرُ وَ مَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا؛ از مومنان مردانی هستند که به پیمانی که با خدا بسته بودند وفا کردند بعضی بر سر پیمان خویش جان باختند و بعضی چشم به راهند و هیچ پیمان خود دگرگون نکرده‏‌اند.(سوره احزاب، آیه ۲۳). همچنین حضرت وقتی که در کربلا با امت روبرو می‌شود، چند خطبه در خطاب به سپاهیان یزید خوانده است؛ در یکی از آن خطبه‌ها که فکر میکنم آخرین خطبه باشد این آیه را تلاوت کردند: «فاجمعوا اَمرکم و شُرکائکم ثمّ لایکن امرکم علیکم غُمّة ثمّ اقضوا الىّ و لاتنظرون»(یونس، 71) شما با شریکانى که قائلید، کارتان را هماهنگ و عزمتان را جزم کنید، سپس در کارتان پرده‏‌پوشى نکنید، آنگاه کار مرا یکسره کنید و مهلتم ندهید». انسان از حسن انتخاب امام حسین(ع) و انس عمیق او با قرآن واقعا شگفت‌زده می‌شود.

الگوگیری از سیره قرآنی حضرت(ع) در عزاداری‌ها

با توجه به فلسفه وجودی قیام عاشورا و با توجه به انس عمیق و آمیختگی سرشت امام حسین(ع) با کلام وحی، بر ما که عزاداران حضرت سیدالشهدا(ع) هستیم و پرچمدار اسلام و پیروی از سیره اهل بیت(ع)، واجب است که در کنار سوگواری و عزاداری در مقام آن حضرت به خواندن قرآن و درک پیام و مفهوم والای آن و تقرب هرچه بیشتر به خدا بپردازیم. تلاوت قرآن آن قدر مهم است که امام حسین(ع) با آن همه عزت و اقتدار، برادرش را به سوی دشمن می‌فرستد تا یک شب مهلت بگیرد، اما نه برای اندکی زنده ماندن، بلکه برای نماز و تلاوت قرآن.
با توجه به این اهمیت ویژه و اینکه درک کامل و جامع فلسفه عاشورا در درک مفهوم و محتوای آیات الهی نهفته است؛ سزاوار است که در هیئت‌های عزاداری ماه محرم که به منظور سوگواری آن حضرت برگزار می‌شود هرچه بیشتر بر لزوم توجه به قرآن و استفاده از آیات الهی قرآن کریم اهتمام ورزیده شود و عزاداری برای حماسه عاشورا باید زمینه‌ای باشد تا معارف قرآنی بیش از پیش در جامعه ترویج شود.

آموزش قرآن در هنگام لطافت روح و اشک عزاداران
در هیئت‌های عزاداری سیدالشهدا(ع) جمعیت کثیری از تمام سنین و اقشار مختلف حضور پیدا می‌کنند. زنان و مردان، کهنسالان و خردسالان و حتی نوزدانی که هنوز درک جامعی از زندگی و اطراف خویش ندارند نیز در مجالس عزاداری امام حسین(ع) شرکت کرده و از برکت وجود این مراسم‌ها برخوردار می‌شوند. این ظرفیت که بخش عظیمی از افراد جامعه را در بر می‌گیرد، فرصت مطلوبی است که در هنگامی که چشمانشان پر از اشک و دلهایشان در لطافت و حب اهل بیت(ع) سرشار از معنویت و خلوص می‌شود، در ظرف جان آماده‌شده این افراد، آموزه‌های ناب الهی قرار گیرد.
لحظاتی که به‌واسطه اشک ریختن در عزای امام حسین(ع) قلب انسان به خداوند نزدیک‌تر شده است و اگر این اشک‌های خالصانه همراه با دقت‌های دینی باشد، تحولی شگرف در فرد و جامعه به وجود می‌آید.

لزوم پررنگ‌‌سازی معارف قرآن در جلسات عزاداری

متأسفانه امروز در بسیاری از هیئت‌های عزاداری به فلسفه عاشورا و لزوم توجه به احکام معرفتی و الهی کم‌توجهی می‌شود و گاها حتی نادیده گرفته می‌شود و مجلس‌گردانان و مداحان به جای استفاده از خطبه‌خوانان و اهالی علم و منبر، تنها به دعوت از مداحان و نوحه‌خوانان بسنده می‌کنند و تنها به جنبه شور حسینی می‌پردازند و از جنبه آگاهی‌بخشی و انتقال پیام‌های عاشورا غافل می‌مانند.
در مواردی حتی روضه‌خوانی‌ها و مصیبت‌خوانی‌های عاشورایی نیز به کلی کنار گذاشته شده و عزاداران تنها به شور سینه‌زنی و زنجیرزنی می‌پردازند. هرچند که هر گونه ابراز ارادت به سیدالشهدا(ع) کاری پسندیده است اما حضور در جلسات عزاداری امام حسین(ع) می‌بایست مسیر زندگی افراد را نیز هدایت کند تا آنها با تدبر بیشتر در زندگی ائمه(ع) و دلایل واقعه عاشورا، زندگی خود را بر مبنای قرآن بنا کنند؛ در این راستا نقش سخنرانان مذهبی غیر قابل‌ انکار است.

شناخت امام حسین(ع) شناخت قرآن مجسم است

حجت‌الاسلام یعقوب جعفرى در این رابطه می‌گوید: وعاظ معمولا در منابر از آیات قرآن بهره می‌برند و همه این توصیه را می‌کنند که مداحان هم گاهی اگر بتوانند و علم آن را داشته باشند، اشارات قرآنی داشته باشند؛ زیرا معمولا مداحان اهل تفسیر نیستند، اما توصیه خود من این است که توجه به امام حسین(ع) عین توجه به قرآن است؛ زیرا که امام حسین(ع) تجسم و عینیت قرآن است و اگر واقعا کسی توجه به امام حسین(ع) داشته باشد. البته نه تشریفاتی و ظاهری بلکه ایشان را بشناسد و فلسفه شهادت امام حسین(ع) را بدانند؛ همین توجه آگاهانه به ایشان و قیام عاشورا در واقع توجه به قرآن است و از آن جدا نیست.
وی ادامه می‌دهد: در واقع مثل این است که انسان بعضی از آیات قرآن را به صورت عملی می‌بیند و به آن توجه می‌کند. یک عزادار امام حسین(ع) یا مداح یا هر شخص دیگری که در این مجالس عزاداری هزینه می‌کند و فعالیت می‌کند اگر واقعا به امام(ع) توجهی توأم با تفکر داشته باشد در واقع به قرآن توجه داشته است. از این جهت وضعیت همراهی جلسات عزاداری با قرآن مطلوب است، اما باید جمعیت عزاداران واقعا شناخت صحیحی از امام داشته باشند و هنگامی که شناخت درستی پیدا شود در واقع همان قرآن مجسم است.
این پژوهشگر قرآنی با بیان اینکه در ایام محرم اصل بر عزاداری است می‌افزاید: در مراسم دهه محرم چون اصل بر عزاداری است، نمی‌شود به چیزهای دیگر اصالت داد اما آقایان اهل منبر که در این دهه به منبر می‌روند وظیفه دارند آیاتی را که مربوط می‌شود به اهداف عاشورا در منبر مطرح و تفسیر کنند. اما اینکه مثل ماه رمضان منحصرا به قرائت قرآن بپردازند جایگه خاصی در ایام عزاداری ندارد.

تدریس قرآن به مداحان و متولیان تکایا

آموزش‌های قرآنی به مداحان و متولیان مساجد و تکایا نیز می‌تواند آن‌ها در راه ترویج فرهنگ قرآنی در این ایام ثابت قدم کند تا فرهنگ عاشورایی که برگرفته از مبانی الهی است، در جامعه نهادینه شود. چرا که آیات الهی، ذکر خدا و یادآور اوست، بنابراین در مواقع حساس و مهم باید این ارتباط و انس بیشتر شود تا در برابر مشغله‌های زندگی و مادیات، غفلت‌زدایی کند.

قرآن وظیفه هدایت انسان را به عهده دارد و مظاهر حق و باطل را نمایان می‌سازد، و جریان عاشورا در واقع تفسیر عملی قرآن است، چرا که عاشورا در حقیقت نقطه تلاقی حق و باطل است.

حدیثه سوختانلو