تقریری بر تفسیر موضوعی شهید صدر

طیبه شریفی؛ قرآن‌پژوه و دانش آموخته علوم قرآن و تفسیر، در یادداشتی که در اختیار ایکنا قرار داده به بررسی تفسیر موضوعی شهید صدر پرداخته است. متن این یادداشت را در ادامه می‌خوانید:

بهره‌مندی از معارف قرآن کریم منوط به فهم و درک صحیح آن است که خود دانشی مستقل و جداگانه از دیگر علوم به نام دانش تفسیر قرآن کریم به شمار می‌آید که مباحث مختلف از جمله تعریف، مبانی و روش را شامل می‌شود لذا شناخت صحیح قرآن می‌تواند مفسر و به تبع آن مخاطب و محقق را از خطای اندیشه و استنباط نادرست حفظ نماید و از سویی، راه‌یابی به تفسیر صحیح و معانی آیات نیازمند آشنایی مفسر با مبانی و قواعد تفسیر است که برخی از  پژوهشگران به آنها پرداخته‌اند.

نوشتار  حاضر یادداشتی در موضوع روش تفسیری شهید محمد باقر صدر است که می‌تواند برای محققان و مخاطبان عصر کنونی راهگشا باشد چرا که نگاه شهید صدر به قرآن، یک نگاه کاملا متفاوت بوده و با بررسی روش کار وی می‌تو‌ان گفت به بخش زیادی  از چالش‌های امروزی پاسخ داده است. لذا با توجه به روش کار شهید صدر در تفسیر قرآن، ضرورت دانستم نکاتی را جهت تبیین و انگیزه‌مند کردن قرآن دوستان در مراجعه به تفسیر موضوعی قرآن شهید صدر ارائه نمایم. امیدوارم در ترویج  فرهنگ قرآنی در همه سطوح زندگی انسان موثر واقع شود.

1- نکته اول؛ اینکه نگاه شهید صدر به قرآن، یک نگاه و خوانش تمدنی است. با عنایت به منظومه فکری شهید صدر آنچه به دست می‌آید این است که ایشان در تلاش جهت قرآن بنیان کردن همه مسائل عصر و گام برداشتن در راستای حل آن مسائل به کمک قرآن بود. از این رو شهید صدر در مجموعه آثار خود مکرر به این بحث یعنی سیاست، اقتصاد، اجتماع و... پرداخته است و این همان حلقه مفقوده بهره‌برداری از قرآن کریم است که موجب مهجوریت آن کتاب عزیز شده است. از سویی پیامبر اکرم(ص) با همین کتاب توانست یک نظام جاهلی عصر خویش را متزلزل و با تکنولوژی‌ای که قرآن بر آن تاکید کرد، نظام قرآنی را بنیان نهد و آن را به یک نظام توحیدی تبدیل سازد.

بر این اساس وجود نگاه عصری و تمدنی به قرآن می‌تواند بسیاری از مشکلات و مسائل همان عصر را حل نماید. اینکه در عصر حاضر تنها کسی که نگاه  شهید صدر را به قرآن دارد نگاه تفسیری مقام معظم رهبری است که متاسفانه خوانش تمدنی ایشان در پشت رهبری سیاسی‌شان پنهان مانده است و ضرورت دارد قرآن پژوهان، اقدامی اساسی در آشنایی مردم با دیدگاه‌های تفسیری ایشان انجام دهند هر چند این مهم در قالب کنگره اندیشه‌های قرآنی امام خامنه‌ای در حال برگزاری است.

2- نکته دوم؛ آنچه که تفسیر شهید صدر را از سایر تفاسیر متمایز می‌کند روش تفسیری وی است. منظور نگارنده از روش، منبع معتبری است که مفسر برای تبیین آیات  از آن استفاده  می‌کند . شهید صدر به یک منبع بسنده نمی‌کند و از همه منابع یعنی، قرآن، روایت، عقل و علم بهره می‌برد. به سخن دیگر می‌تو‌ان گفت ایشان در تفسیر از  اجتهاد جامعی بهره‌مند است و بدین گونه تفکر اسلامی را به نحو مطلوب در جامعه پیاده کرده است. 

3- نکته سوم؛ شاخص سوم تفسیر شهید صدر مساله‌محوری تفسیر ایشان است به گونه‌ای که ابتدا چالش‌ها، مشکلات و مسائل عصر را احصا و جهت دریافت پاسخ خیلی کنجکاوانه آنها را به قرآن عرضه می‌کنند و با تبیّن و اجتهادی که در آیات می‌کنند آیه را پاسخگوی مشکلات عصر می‌نماید و این همان چیزی است که بشریت در این عصر به آن نیاز دارد زیرا تجربه بشری نتوانسته است مشکلات و مسائل انسان را حل کند و تنها چیزی که می‌تواند پاسخگوی مسائل و چالش‌های انسان معاصر باشد کلام آفریدگار انسان است. از سویی می‌تو‌ان این نوع کار ایشان را متاثر از انقلاب اسلامی دانست که توانست در گوشه‌ای از جهان خاکی مردم مظلومی را از ظلم طاغوت عصر با محتوای تحولی قرآن کریم نجات دهد.

4-نکته چهارم؛ شاخص چهارم تفسیر شهید صدر، گرایش تفسیری ایشان است که تفسیر خود را از دیگر تفاسیر متمایز کرده است. معمول آن است که هر یک از مفسران جهت ارائه مطلوب و تخصصی مطالب تفسیری خود، گرایشی را انتخاب می‌کنند. برخی گرایش اجتماعی، برخی سیاسی، برخی اقتصادی، برخی عرفانی، برخی علمی، برخی تربیتی و ... شهید صدر برخلاف رویه معمول مفسران،  گرایش عصری را انتخاب کرده‌اند؛ چنانچه در تمامی حوزه‌هایی که انسانِ عصر حاضر احساس چالش می‌کند شهید صدر قرآن را پاسخگوی آن مشکلات می‌داند و این همان استنطاق آیات است که متاسفانه مورد غفلت ما و مورد تاکید امامان معصوم است.

5- نکته پنجم؛ اینکه ایشان با آیات قرآن کریم به دنبال ایجاد تحول در اجتماع مسلمانان است. شهید صدر قرآن را عامل موثر تحول در همه عرصه‌ها می‌داند و این تحول تحقق پیدا نمی‌کند مگر با  تبیّن در قرآن کریم.

6- نکته ششم؛ اینکه شهید صدر به معنای واقعی کلمه، در مساله‌شناسی واقع‌بین بودند و همین عنصر عامل موفقیت ایشان در استنباط تمدنی از قرآن کریم است.

7-نکته هفتم؛ اینکه سبک نگارش شهید صدر به صورت تفسیر موضوعی است اما تعریف این سبک نگارش با تفسیر موضوعی و سایر تفاسیر متفاوت است. اغلب تفاسیر موضوعی ابتدا موضوع را مشخص می‌کنند سپس آیات مرتبط را از قرآن استخراج و با قرائن منقول و معقول تفسیر می‌کنند ولی در تفسیر موضوعی شهید صدر، مفسر ابتدا موضوع را که یکی از چالش‌های عصر می‌باشد تعیین و سپس آن مشکل یا مسئله و یا چالش را بررسی و جهت دریافت پاسخ با کنجکاوی به قرآن عرضه و با قرائن و اجتهاد به تفسیر عصری می‌پردازد.

امیدوارم در عصر کنونی که هوش مصنوعی و تکنولوژی‌های فرهنگی و اجتماعی ظهور پیدا کرده‌اند بتوانیم با استمداد از روش نوین شهید صدر  و امام  خامنه‌ای، به روش‌های زیست مومنانه قرآن بنیان، آگاه و جامعه انسانی را به سمت صلاح و سعادت راهنمایی کنیم.