عملیات توکل میخی بر تابوت جنگ زرهی هشت سال دفاع مقدس بود

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، عملیات توکل نام یک عملیات تهاجمی نیروهای مسلح ایران طی جنگ ایران وعراق است؛ این عملیات به صورت گسترده در ۲۰ دی ۱۳۵۹ در محور آبادان - سه راهی ماهشهر به فرماندهی ارتش انجام شد. این عملیات مانند دو عملیات دزفول و نصر به دلیل عدم شناسایی دقیق مواضع ارتش عراق، ناآشنایی با شرایط زمین منطقه برای مانور، عدم مقابله با آتش ضد زره، عدم استفاده کافی از پشتیبانی هوایی با شکست نیروهای ایرانی مواجه شد و آنها با وجود پیشروی‌های انجام شده در یکی از سه محور عملیات در نهایت بدون دستیابی به اهداف عملیات مجبور به عقب‌نشینی شدند.
با شکست پی‌درپی سه عملیات زرهی نیروهای مسلح ایران در عملیات‌های دزفول، نصر، و توکل طراحان عملیات ایران عملیات زرهی را به طور کلی از دکترین نظامی خود حذف کردند و تا پایان جنگ تنها به پشتیبانی توپخانه‌ای از نیروهای پیاده عمل کردند. با این حال انجام سه عملیات زرهی در منطقه زمینه‌ساز تثبیت و حضور نیروهای ایرانی را در منطقه عملیاتی فراهم کرد. این عملیات‌ها فرصت پیشروی و غافلگیری را از نیروهای متجاوز عراقی را سلب کرد.

در سال‌های بعد قوای مسلح ایران با داشتن برتری نفرات و نیز به خاطر مشکلات به‌وجود آمده برای تأمین تجهیزات سنگین استراتژی جنگ زرهی به عملیات یورش موج انسانی تغییر داد. این تغییر استراتژی تلفات انسانی بالایی را بر نیروهای ایران وارد آورد.

پس از اجرای ناموفق عملیات بزرگ در سوم آبان ماه سال 59 در منطقه عمومی آبادان، عملیات توکل با فرماندهی ستاد اروند و زیر نظر ستاد مشترک ارتش، طرح ریزی و اجرا شد. طبق طرح، مقرر شده بود که یگان‌های خودی در این عملیات در چند مرحله از شمال شرقی آبادان تا مرز شلمچه پیشروی کنند. مرحله اول عملیات از سه محور آغاز شد. در دو محور قوای زرهی و در یک محور نیروهای پیاده وارد عمل شدند. در سه راهی آبادان و کوی ذوالفقاریه که یگان‌های پیاده تک می‌کردند، خط نیروهای دشمن شکسته شد و تعدادی از آنها به اسارت درآمدند. لیکن نیروهای پیروز این محور - که شامل یگانی از ارتش و شماری از نیروهای سپاه، ستاد مشترک جنگ‌های نامنظم و فداییان اسلام بودند، به سبب پیشروی نکردن دو محور دیگر، نتوانستند موقعیت خود را تثبیت کنند و به ناچار عقب نشینی کردند. به این ترتیب عملیات در مرحله اول متوقف و با ناکامی در مرحله اول مراحل بعدی نیز متوقف شد. این آخرین عملیات در سطح گسترده بود و تا پس از عزل ابوالحسن بنی صدر از فرماندهی کل قوا و تغییر استراتژی جنگ، عملیات بزرگی روی نداد.
دو ماه پيش از عمليات توكل در منطقه عمومي آبادان، عمليات ديگری در همين منطقه به شكست انجاميده بود. فرماندهان ستاد اروند بر آن شدند تا براي شكست محاصره چهار ماهه آبادان و باز پس‌گيری منطقه شرق رود كارون و پس راندن دشمن تا مرز بين‌المللي شلمچه و رود خين عمليات توكل را طرح‌ريزی كنند و با بهره‌گبری از يگان‌های پياده و زرهي ارتش از سه محور جاده ماهشهر- آبادان ، آبادان – خرمشهر و غرب كارون، آن را به اجرا درآورند.

سرانجام در 20 دي ماه 1359 عمليات توكل توسط يگان‌هايي از ارتش، شماری از نيروهای سپاه و ستاد جنگ‌های نامنظم آغاز شد. قواي زرهي از دو محور و نيروهای پياده از محور سوم وارد عمل شدند. در سه راهي آبادان و كوی ذوالفقاريه كه نيروهای پياده تك كرده بودند، خط نيروهای عراقي در هم شكست و شماری از آنها اسير شدند، اما به سبب عدم پيشروی در دو محور ديگر، اين نيروها نتوانستند موقعيت خود را تثبيت كنند و به ناچار دست به عقب نشيني زدند. به اين ترتيب عمليات توكل كه در مرحله نخست موفقيت چنداني در پي نداشت، در مراحل بعدی نيز با توقف حمله رو به رو شد و ناكامي مرحله نخست سبب شد تا انجام اين گونه عمليات‌های گسترده تا زمان عزل بني صدر از مقام فرماندهي كل قواي مسلح منتفي شود.
پس از عملیات سه راهی آبادان ستاد فرماندهی عملیات اروند که از 27 مهر 1359، در ماهشهر تشکیل شده بود، طرح دیگری را برای شکستن حلقه محاصره آبادان آماده کرد. به منظور عقب راندن نیروهای دشمن از شرق کارون، شکستن محاصره آبادان، آزادسازی خرمشهر و ترمیم خط مرزی، طرح عملیاتی توکل تهیه شد و در دستور کار قرارگرفت.

عملیات توکل در چهار مرحله برنامه‌ریزی شده بود. در مرحله اول جاده آبادان ماهشهر، در مرحله دوم جاده آبادان اهواز و شرق کارون آزاد می‌شدند. قرار بود تا در مرحله سوم نیروهای عملیاتی با عبور از پل‌های کارون تا نوار مرزی حرکت کرده و خرمشهر را محاصره کنند و در صورت امکان به سمت بصره پیشروی کنند. با وجود این طرح بلند پروازانه برای چنین طرح عظیمی نیروهای اندکی اختصاص داده شده بود نیروهای عملیاتی ایران در عملیات توکل عبارت بودند از یک تیپ و یک گردان زرهی، یک تیپ و دو گردان پیاده، یک گردان از ژاندارمری و گروه‌هایی از نیروهای مردمی و سپاه. خط دفاعی عراق از 2 تیپ زرهی، یک تیپ مکانیزه و یک تیپ پیاده تشکیل شده بود.
محور اصلی تک خودی حمله زرهی از کیلومتر 10 جاده آبادان-ماهشهر به سمت آبادان بود. همزمان با این تک باید نیروهای مستقر در آبادان از سه راهی آبادان بر روی جاده آبادان-ماهشهر به سمت شرق پیشروی می‌کردند تا با نیروهای زرهی تک اصلی الحاق کنند. یک محور عملیاتی دیگر حرکت نیروهای پیاده از سه راهی آبادان بر روی جاده آبادان- اهواز بود. محور عملیاتی دیگر یک تک زرهی از سمت سلمانیه به سمت پل‌های کارون بود تا با قطع کردن عقبه نیروهای عراقی راه عقب‌نشینی آنها را ببندد و مدافعین عراقی را در تله بیاندازد.

عملیات توکل در ساعات اولیه بامداد بیستم دی ماه سال 59 آغاز شد. در محور اصلی تیپ 37 زرهی شیراز قبل از رسیدن به خط پدافندی دشمن در اثر آتش ضدزره دشمن از حرکت بازماند. تک گردان 246 زرهی لشکر 77 پیاده از سمت سلمانیه نیز از حجم آتش دشمن بر روی تیپ 37 کم نکرد و در نهایت این تیپ زرهی زمین گیر شد. در محورهای سه راهی آبادان نیروهای مختلط ارتش، سپاه و بسیج تحت فرماندهی تیپ 2 لشکر 77 پیاده توانستند خط دشمن را بشکنند، اما چون نتوانستند با تیپ 37 زرهی الحاق کنند به دشمن جناح دادند و پاتک عراق آنها را وادار به عقب نشینی کرد.

عملیات توکل آخرین تلاش زرهی ایران در طی جنگ ایران وعراق بود. تقریبا تمامی اشکالاتی را که به عملیات نصر می‌توان وارد دانست در مورد عملیات توکل نیز صادق هستند. عدم توجه به شناسایی مواضع دشمن، استفاده از نیروهای زرهی اندک، زمین نامناسب برای مانور زرهی، عدم مقابله با آتش ضدزرهی دشمن، نبود پشتیبانی هوایی کافی و ناهماهنگی بین نیروی های ارتش و سپاه سبب شد تا این عملیات نیز با شکست مواجه شود.

البته طرح ریزی مانور با دقت خوبی انجام شده بود و همین طرح مانور با اندکی تغییرات در عملیات ثامن الائمه دوباره بکارگرفته شد و با موفقیت توانست به حصر آبادان پایان دهد. البته موفقیت در عملیات ثامن الائمه با نیرویی به مراتب بیشتر و هماهنگی کامل بین ارتش و سپاه پاسداران بوجود آمد، اما بزرگترین تأثیری که شکست در این دو عملیات (نصر و توکل) در ذهن فرماندهان نظامی وقت (سپاه و ارتش) گذاشتند این بود که تک زرهی به تنهایی برای شکستن خطوط دفاعی دشمن کافی نیست. همین ذهنیت سبب شد تا اندیشه جنگ زرهی از روی میز نقشه کشی ارتش برداشته شود و زرهی تبدیل به توپخانه پشتیبانی پیاده نظام شد. استفاده از زرهی در نقش فرعی توپخانه متحرک و عدم استفاده از توانایی‌های بالقوه تک زرهی بعدها هزینه زیادی بر نیروهای نظامی ایران تحمیل کردند. در موارد زیادی که خطوط اول دشمن توسط تک پیاده نظام شکسته می‌شد و فرصتی برای رخنه عمیق زرهی در پشت جبهه دشمن بوجود می‌آمد، چون اصولا اعتقادی به تک زرهی در فرماندهان نبود از این فرصت‌ها استفاده‌ای نمی‌شد و این گونه فرصت سوزی‌ها حتی پیروزی‌های اولیه در طی نبرد را هم به باد می‌دادند.

بزرگترین نمونه این فرصت‌ها پیروزی اولیه تک ایران در طی عملیات رمضان بود. در طی مرحله اول عملیات رمضان قرارگاه فتح توانست تا از زیر مثلثی‌های عراق رد شده و خود را تا نهر کتائب برساند. اگر یک نیروی ذخیره زرهی در اختیار این قرارگاه بود می‌توانست از رخنه‌ای که بین کانال ماهی و مثلثی‌ها بوجود آمده بود استفاده کند و عقبه دشمن را مورد حمله قرار دهد. هرچه که بود، عملیات توکل میخی بود بر تابوت جنگ زرهی در طی 8 سال جنگ ایران و عراق.