الزامات تجمیع سرفصل‌های رشته علوم قرآن و آسیب‌‌ شتاب‌زدگی

درآمدی بر لزوم طراحی برنامه درسی جدید رشته علوم قرآن

یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که در سال‌های اخیر، رشته علوم قرآن همواره از آن رنج برده و مشکلاتی را فراروی دانشجویان، استادان، دانشگاه‌ها و البته دستگاه‌های متقاضی جذب دانش‌آموختگان قرآنی، قرار داده، تکثر سرفصل‌های درسی این رشته بود که مشکلات عدیده و گاهی اوقات سردرگمی دانشجویان را نیز در پی داشت؛ محمدعلی رضایی کرمانی، دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد و عضو کمیته تخصصی تحول در مطالعات قرآنی گروه علوم انسانی دفتر برنامه‌ریزی درسی وزارت علوم در این رابطه می‌گوید: «مشهورترین رشته قرآنی کشور،‌ رشته علوم قرآن و حدیث با کد ۱۱۱۱ است؛ در حال حاضر ظاهراً حدود ۱۸ رشته قرآنی در کشور داریم؛ هم با کد ۱۱۱۱ که علوم قرآن و حدیث است و هم رشته‌های دیگر قرآنی مثل علوم قرآن و تفسیر، علوم قرآنی، معارف قرآن که در دانشگاه‌های مختلف تدریس می‌شوند؛ حدود ۱۵ سال پیش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری بازنگری عناوین و شرح درسی و منابع را به دانشگاه‌های بزرگ واگذار کرد. مشخصاً برای رشته علوم قرآن و حدیث با کد ۱۱۱۱ از سال ۷۸ و ۷۹ در دانشگاه‌های بزرگ و مادر، کمیته‌های بازنگری درسی تشکیل شد.»

بازنگری رشته علوم قرآن در سال‌های پایانی دهه هفتاد موضوع دیگری است که فرآیند آن در هر کدام از دانشگاه‌های بزرگ کشور جداگانه و به تعبیری به شکل جزیره‌ای پیش رفته است و هر دانشگاهی در این میان دست به بازنگری در سرفصل‌ها و تدوین برنامه‌ای مجزا زده است که رضایی کرمانی در این باره اینگونه توضیح می‌دهد: «در همین رابطه در دانشگاه ما(دانشگاه فردوسی) این فرآیند در حدود ۱۰ سال طول کشید و تغییراتی در طی زمان در این رشته لحاظ شد؛ دانشگاه‌های اصفهان، تهران و دیگر دانشکده‌های الهیاتی که رشته علوم قرآن در آن‌ها دایر بود و برای بازنگری از وزارت‌خانه حکم داشتند، آن را تغییر دادند؛ لذا ۱۳۶ واحد درس متمرکزی که از اوایل انقلاب بود تغییر پیدا کرد و چندین برنامه درسی شد»؛ با تغییرات به وجود آمده و بازنگری مجزای هر دانشگاه در سرفصل‌های رشته دور از انتظار نبود که مشکلاتی مانند تدریس درس های مختلف در هر دانشگاه پدید آید؛ بدین ترتیب برنامه درسی در مشهد با تهران، تهران با اهواز و ... مختلف شد و اگر دانشجویی از دانشگاهی به دانشگاهی دیگر انتقال پیدا می‌کرد درس‌هایش تطبیق داده نمی‌شد؛ مشکل دیگر در آزمون فوق لیسانس رخ می نمایاند، جایی که جدا از تفاوت در سطوح علمی دانشجویان که بخشی از آن حاصل برنامه‌های درسی مختلف بود، مشخص نمی‌شد که سوالات آزمون از کدام شرح درس، طرح می‌شود؛ رضایی کرمانی در این باره نیز می گوید:« تابحال اینگونه بوده است که از میانگین درس‌ها برای طراحی سؤال‌ها استفاده می‌شده است؛ یک مقداری سلایق در این کار نیز دخیل شد؛ مثلاً برخی گروه‌ها به بحث‌های علوم قرآنی گرایش داشتند که درس‌ها هم به آن طرف سوق داده شد،‌ گرایش برخی دیگر معارف قرآن بود که طبیعتاً به آن جهت تمایل پیدا کردند.»

بر اساس صحبت‌های بسیاری از صاحب‌نظران، در سال‌های گذشته بنا بر نظر مسئولان وقت وزارت علوم تصمیم در خصوص بازنگری سرفصل‌های درسی بر عهده تعدادی از دانشگاه‌های مادر بوده که این امر در نهایت تکثر سرفصل‌های درسی و مشکلات بعدی را در پی داشته است؛ بر این مبنا و از حدود سه سال قبل کمیته ای در مرکز توسعه آموزش و پژوهش عالی قرآنی وزرات علوم مامور تدوین برنامه جدید شد که مهم‌ترین هدف آن تجمیع سرفصل‌های موجود رشته علوم قرآن بود؛ طراحان برنامه جدید همچنین معتقد بودند که سرفصل‌های درسی گذشته به اندازه کافی قرآن را محور قرار نداده و بیشتر به حواشی آن پرداخته است و این دلایل را مستمسکی برای تدوین برنامه‌ای جدید عنوان کردند.

نظام‌سازی قرآنی به عنوان اصلی‌ترین بخش منشور، نیازمند تعامل دانشگاه و حوزه

بر این اساس کمیته مزبور دست به انجام مجموعه پژوهش‌هایی به منظور بررسی نواقص سرفصل های موجود و تدوین برنامه جدید زد و نتایج آن را در سه گردهمایی استادان و مدیران گروه رشته علوم قرآن که به این منظور برگزار می‌شد، ارائه کرد؛ حجت‌الاسلام والمسلمین حمید محمدی، دبیر شورای توسعه فرهنگ قرآنی، در سومین گردهمایی استادان و مدیران گروه رشته علوم قرآن به منظور تبیین و اجرایی کردن برنامه جدید درسی رشته علوم قرآن با اشاره به اینکه منشور توسعه فرهنگ قرآنی به عنوان عالی‌ترین سند راهبری فعالیت‌های قرآنی کشور در سال ۱۳۸۸ به تصویب این شورا رسید، گفت: نظام‌سازی قرآنی به عنوان اصلی‌ترین بخش سند، نیازمند تعامل دانشگاه و حوزه است و انتظار می‌رود در این حوزه قدم‌های بلند و رفیعی برداریم. وظیفه اصلی این شورا توسعه فرهنگ قرآنی، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی کلان فعالیت‌های قرآن کشور و نظارت بر آن است و لازمه این کار تامین منابع انسانی، دانشی و مالی است؛ تامین دانش و نیروی انسانی از مهمترین کارکردهای پشتیبان منشور توسعه فرهنگ قرآنی است که در صورت برخورداری از برنامه‌ریزی درست و منسجم آموزشی، قادر به تولید دانش و تربیت نیروی انسانی تخصصی خواهیم بود؛ به این منظور کمیته‌ای در مرکز توسعه آموزش و پژوهش عالی قرآنی وزرات علوم شکل گرفت و تجدید نظر و بازنگری در در رشته علوم قرآن و حدیث را پیگیری کرد که حاصل سه سال تلاش اعضای این کمیته، تدوین برنامه آموزشی مقطع کارشناسی رشته علوم قرآن و حدیث است؛ برنامه‌ای که باید ظرف ماه‌های آینده نهایی و به گروه‌های علوم قرآن و حدیث سراسر کشور ابلاغ شود.

تکثر در رشته علوم قرآن، آسیب زاست/ دانشجویان علوم قران باید کارنامه صوتی داشته باشند

ابوالفضل خوش‌منش، رییس مرکز هماهنگی و توسعه پژوهش و آموزش عالی قرآنی کشور نیز، در همان نشست با اشاره به مشکلات موجود بر سر راه تجمیع بیش از صد رشته تحصیلی در کشور، گفت: رشته علوم قرآن و حدیث در مقطعی حدود ۱۷ سرفصل و افزون بر ۱۷ هزار دانشجو در کشور داشت و وجود این تکثر در سرفصل‌ها آسیب‌هایی را در پی داشت؛ این رشته می‌طلبد که نظری و عملی باشد و بخشی از درس‌های آن باید به صورت کارگاهی برگزار شود. قرآن در مقاطع تحصیلات تکمیلی نباید صرفا به صورت صامت فرا گرفته شود، بلکه باید منطوق و مسموع باشد و ثبت و ضبط شود تا دانشجوی مقطع کارشناسی پس از تحصیل علاوه بر کارنامه تحصیلی یک کارنامه صوتی شامل یک قرآن شیوا، فصیح و بلیغ نیز به همراه داشته باشد و جزء کارنامه علمی او به حساب آید.

تدوین نخستین سرفصل ملی رشته علوم قرآن با مشارکت ۲۰ دستگاه/هزینه سالانه هزار میلیارد برای دایر بودن رشته علوم قرآن

رضا سلامت‌پناه، دبیر کمیته تحول در مطالعات قرآن و حدیث از دست اندرکاران برنامه درسی جدید نیز در آن نشست به ارائه گزارشی از روند تدوین سرفصل‌های مقطع کارشناسی رشته علوم قرآن و حدیث پرداخت و گفت: برخی از سرفصل‌های درسی رشته علوم قرآن ۶۰ تا ۷۰ درصد مشابه بود که با بررسی‌های انجام گرفته، دریافتیم حدود ۱۷ واحد درسی تکراری توسط دانشجویان مقطع کارشناسی خوانده می‌شود؛ بر این اساس با استفاده از نظر استادان برجسته و بهره گرفتن از نقاط قوت سرفصل‌های قبلی، بازمهندسی سرفصل های موجود در دستور کار قرار گرفت تا نخستین سرفصل ملی علوم قرآنی با مشارکت بیش از ۲۰ دستگاه مختلف تدوین شود. هم اکنون به جز دانشگاه آزاد اسلامی، بیش از ۱۵ هزار دانشجو در مقاطع گوناگون رشته‌های علوم قرآنی مشغول به تحصیل هستند و سالانه بیش از هزار میلیارد صرف نگهداری، تدریس و ارائه رشته علوم قرآن و حدیث می‌شود.

سلامت پناه همچنین در توضیح معایب سرفصل‌های موجود گفت: اصل و محور قرار نگرفتن متن آیات قرآن کریم در تدوین رشته، عدم تطابق با استاد بالادستی، عدم تناسب با نیاز جامعه، ناتوانی در تربیت نیروی انسانی و نابسامانی و تکرار در سرفصل‌های درسی از مهم‌ترین آسیب‌هایی است که رشتهد علوم قرآن به آن مبتلاست؛ برای بازتعریف این رشته، جلسات متعددی برگزار کردیم و اصولی نظیر، محور قرار گرفتن متن آیات قرآن، توجه به کلام و سیره پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع)، رویکرد جامع به ابعاد مختلف قرآن و حدیث و پایبندی به مبانی نظام جمهوری اسلامی و ... در تعریف جدید این رشته آمده است؛ در این برنامه همچنین مقرر شد که تعداد صد واحد یکسان به دانشجویان مقطع کارشناسی ارائه شود که شامل دانش‌های پایه و عمومی است و هر فردی که قصد ورود به این رشته را دارد ملزم به گذراندن این واحدها است؛ بر این اساس در برنامه جدید ۳ حوزه دیده شد که ۱۰۰ واحد مشترک و ۳۵ واحد اختیاری را شامل می شود و بنای این ۳۵ واحد اختیاری بر فعالیت‌های«آموزشی»، «تبلیغی و ترویجی» و «آموزش عالی و پژوهش» است.

پس از توضیحات طراحان در آن نشست، استادان حاضر به طرح سوالات و انتقاداتی پرداختند که بخش عمده آن پاسخ نگرفت و با تعیین مهلتی مقرر شد تا کمیته‌ای متشکل از استادان و طرحان این موارد را بررسی و نسبت به اصلاح برخی موارد اقدام کنند.

طراحان بایستی با سعه صدر و بدون نگاه منفی به انتقادات برنامه را مورد بازنگری جدی قرار دهند

قاسم بستانی، مدیر گروه قرآن و حدیث دانشگاه شهید چمران اهواز از استادانی بود که در همان نشست نقدهایی جدی به برنامه تدوین شده وارد کرد و این برنامه را واجد بازنگری‌های اساسی دانست.

وی ضمن قدردانی از تلاش های طراحان گفت: بر خلاف اینکه در گردهمایی اساتید و مدیران گروه رشته علوم قرآن و حدیث اعلام شد که این برنامه به معرض نظرسنجی اساتید و مدیران گروه این رشته گذاشته شده است، باید بگویم که چنین نظرسنجی از گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه چمران اهواز صورت نگرفته است و شخص من نیز به طور تصادفی از طریق خبری در خبرگزاری ایکنا از برگزاری این گردهمایی آگاه شدم و البته بسیاری از کسانی که در این نشست حضور پیدا کرده بودند، برای نخستین بار بود که در جریان این طرح قرار می‌گرفتند؛ اساتیدی نیز که به عنوان مدافعان این طرح در گردهمایی حضور داشتند از آمادگی خوبی برای دفاع از طرح برخوردار نبودند؛ نکاتی در این طرح بود که نشان می‌دهد افرادی که این برنامه را تدوین کرده‌اند داری پیش فرض‌های غلطی بوده‌اند و با کم و کیف تدریس این دروس در دانشگاه آشنا نبوده‌اند و انگار طراحان با این رشته، گرایش‌ها و سرفصل‌های آن آشنایی نداشته‌اند.

وی می گوید، پس از انتقاد استادان مبنی بر احتیاط در اجرای برنامه جدید و جلوگیری از تعجیل در اجرای آن در حالی که منتظر برگزاری چندین جلسه کارشناسی در این خصوص بودیم، متاسفانه پیام‌هایی به ما رسید که هر چه سریع‌تر نظراتمان را به تدوین کنندگان اعلام کنیم تا برنامه امسال اجرایی شود.

بستانی در مجموع حذف تعدادی از دروس مهم برنامه کنونی همچون «تفسیر ترتیبی» و «تاریخ قرآن» ، کلی و مبهم بودن برخی دروس برنامه جدید را از نقاط ضعف برنامه جدید می داند و می گوید: در برنامه جدید درسی با عنوان انس با قرآن وجود دارد که همه درس‌های این رشته را پوشش می‌دهد و انتظار دارند که دانشجو در مدت چند جلسه محدود تمام قرآن را از ابتدا تا انتها صحیح بخواند، درست معنی کند، درست تفسیر کند، اعراب گذاری کند، در حالی که این موارد بعضا نیازمند چند سال زمان به طور پیوسته است؛ این کار نیازمند این است که تمام ترم را به یک درس اختصاص دهیم و استاد نیز در طول ترم وارد موضوعات حاشیه‌ای و مجادله آمیز نشود؛ اشکال دیگری که وجود دارد، این است که بر اساس این طرح پس از ترم چهارم، رشته به ۵ یا ۶ گرایش تقسیم می‌شود، و بر این اساس باید پرسید دانشگاهی که در مجموع بیش از ۳۰ ورودی ندارد، چطور این تعداد را در ۵ گرایش تقسیم کند؟

از کارگروه اصلاح برنامه نظرخواهی نشد

پس از انتقادات جدی بستانی به برنامه جدید استادان و مدیران گروه دیگر نیز یک به یک به طرح دغدغه هایشان در این خصوص پرداختند؛ عباس اسماعیلی‌زاده، مدیر گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد نیز ضمن ضروری دانستن تدوین برنامه درسی جدید برای رشته علوم قرآن و حدیث معتقد است برنامه جدید نقایصی دارد که ضمن تصحیح این موارد، باید از شتاب‌زدگی در اجرای برنامه پرهیز کرد؛ این ضرورت وجود داشت که از پراکندگی موجود در سر فصل‌های رشته علوم قرآن و حدیث در مراکز و دانشگاه‌های مختلف جلوگیری شود و نگاه طراحان نسبت به اصل قرار دادن قرآن در برنامه جدید نیز ارزشمند است؛ پیشنهاداتم در خصوص برنامه جدید را به مسئولان طرح داده‌ام، اما نگرانم که این به دلیل شتاب‌زدگی در اجرای طرح به درستی دیده نشود؛ در آخرین نشستی تبیین و اجرایی‌سازی برنامه جدید انتقادات و اعتراضاتی از سوی استادان و مدیران گروه به این برنامه وارد شد که مسئولان قول دادند برای اصلاح برنامه کارگروهی تشکیل شود که من از مشهد و دوستانی از قم و تهران به عنوان اعضای این کارگروه انتخاب شدیم و قرار شد جلساتی به این منظور تا پیش از ماه رمضان برگزار شود اما این امر محقق نشد و تماسی برای برگزاری جلسات کارگروه با من گرفته نشده است؛ البته بنابر اطلاعاتی که دارم مسئولان طرح جلساتی را با افرادی غیر از نفرات برگزیده کارگروه، برگزار کرده و برنامه را به نتیجه رسانده‌اند.

مدیرگروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی انتقاداتش را ابعاد اجرایی و محتوایی برنامه درسی جدید با این نکته شروع کرد که مطالعه برنامه نشان می‌دهد، طراحان برنامه درسی جدید نگاه کلان به رشته علوم قرآن و حدیث نداشته‌اند؛ مقصودم از نگاه کلان این است که طراحان در نظر بگیرند که دانشجویانی در رشته علوم قرآن و حدیث خواهیم داشت که در سه مقطع کارشناسی، ارشد و دکتری مشغول تحصیل خواهند شد و باید برنامه‌ای تهیه کنیم که هر سه مقطع در آن دیده شود و ارتباط و سیری منطقی و علمی میان برنامه مقاطع وجود داشته باشد؛ در برنامه جدید دو مقطع ارشد و دکتری دیده نشده است و طراحان لحاظ نکرده‌اند که اگر دانشجو پس از دانش‌آموختگی در مقطع کارشناسی عزم تحصیلات تکمیلی را داشت، چه مواد درسی را باید بخواند؟ از ضرورت‌های مهم برنامه ارائه تعاریف است و معتقدم که برنامه‌ریزان باید تعریفی از دانشجوی مقاطع سه گانه تحصیلی و دروسی که باید در هر مقطع بخواند، ارائه کنند. از جمله شواهد این نقص در برنامه پیشنهادی، می‌توان به درس‌هایی اشاره کرد که در سرفصل دروس کارشناسی قرار داده‌اند که هیچ تناسبی با این مقطع ندارد؛ در برنامه ارائه شده، تعریف مشخصی از دانشجوی سه مقطع کارشناسی،کارشناسی ارشد و دکترا ارائه نشده است و مشخص نیست که دانشجو در سه مقطع مختلف چه دروسی را و با چه هدفی باید بخواند؛ نکته دیگر این است که بندی در برنامه وجود دارد که با اهداف کلی آن در تناقض است؛ تصریح شده است که رویکرد این شورا انتقال تمامی گرایش‌های رشته علوم قرآن و حدیث به مقطع ارشد است در صورتی که در برنامه‌ تدوین شده، طراحان ۵ گرایش را در مقطع کارشناسی تعریف کرده‌اند؛ نکته دوم، دیده نشدن آرایش ترمی واحدهاست؛ یعنی ۱۳۵ واحد تعریف شده است، اما آرایش ۷ ترمی دروس را نچیده‌اند؛ توجه نداشتن به پیش‌نیازی بودن برخی درس‌ها نیز مساله دیگری است که به آن نپرداخته اند؛ همچنین بعضی از درس‌ها و کارگاه‌ها سرفصل ندارد و اگر بنا باشد این برنامه از ترم آینده اجرایی شود نمی‌توان به توضیح مختصر طراحان برنامه مبنی بر در دست تألیف بودن سرفصل‌ها قانع بود و نمی‌توان با این وصف برنامه جدید را از مهرماه، اجرایی کرد. ضمن اینکه برخی از منابع شخص محور دیده شده است و تنها منبع موجود برای برخی از سرفصل‌ها منابعی است که خود طراحان برنامه تالیف کرده‌اند، حال آن‌که می‌توانستند از خرد جمعی مجموعه استادان در قالب طرح پژوهشی بهره ببرند و پس از تصویب کلیات برنامه در پی تامین منابع برآیند و تدوین هر کدام از منابع را به یک دانشگاه بسپارند. نکته دیگر، دیده نشدن زیرساخت‌های لازم برای درس‌ها است؛ برای مثال طراحان در برنامه جدید ۲۱ واحد درس کارگاهی در ۹۶ ساعت دیده‌اند، ولی مسیر قانونی برای مواردی چون حق‌الزحمه استاد دیده نشده است و یا اینکه دانشجویی که برای گذراندن درس ۲ واحدی باید ۶ ساعت در هفته سر کلاس حضور یابد، تقسیم ساعات درس‌های این دانشجو در طول هفته چگونه می‌شود؟ آیا حجم کلاس‌های او بالا نمی‌رود؟ و مساله مهم و اساسی دیگر این است که برخی دانشگاه‌ها نظیر پیام نور و همین طور دانشگاه فردوسی برنامه درسی ترم آینده‌شان را بسته‌اند و چون برنامه‌ریزی درسی دانشگاه‌ها تحت سیستم شده است، برنامه بسته شده و نمی‌توان ترم جدید را دوباره تغییر داد و این مساله در کنار فراهم نبودن بسترها می‌طلبد که اجرای برنامه درسی جدید را به تعویق اندازند.

جای خالی منابع عربی/ علمی نبودن عناوین برخی درس ها

پس از طرح نکات قابل تامل اسمعیلی زاده و در ادامه این انتقادات رضا فرشچیان، دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه شهید باهنر کرمان، نیز با اشاره به اینکه استادان طراح این برنامه، عمدتا در مقطع کارشناسی تدریس نکرده‌اند، گفت: به نظر می‌رسد برنامه درسی جدید رشته علوم قرآن با الهام از برنامه درسی دانشگاه‌های امام صادق(ع) و قرآن و حدیث، تدوین شده است؛ به گونه‌ای که ساختار آن از دانشگاه امام صادق(ع) و عناوین درسی نیز از دانشگاه قرآن و حدیث وام گرفته‌ شده است و با توجه به اینکه سطح علمی دانشجویان در دانشگاه‌های مختلف و امکانات تحصیلی در تمام کشور یکسان نیست نمی‌توان از این الگو بهره برد و آن را در تمام کشور به اجرا در آورد.

فرشچیان نیز حذف برخی درس‌های مهم را از برنامه درسی جدید آسیب‌زا و مشکل آفرین دانست و گفت: درس‌های دیگری نیز وجود دارد که واحدهای زیادی به آن‌ها اختصاص یافته است، نظیر ۶ واحدی که با عناوین مختلف برای درس «رجال» تعریف شده که برای مقطع کارشناسی زیاد است. نکته دیگری که از استادان خواسته شده است، این است که در طول ترم «کارگاه قرآن» را که در هر ترم ۲ واحد به آن اختصاص یافته است در قالب ۹۶ ساعت ارائه کنند؛ حتی با وجود این افزایش سه برابری برای تدریس یک درس ۲ واحدی، بعید می‌دانم در دانشگاه‌های متوسط در پایان مقطع کارشناسی بتوانیم قرآن را با این برنامه به اتمام برسانیم؛ عناوین برخی از درس‌ها نیز علمی نیست و معلوم نیست بر چه اساس انتخاب شده‌اند و نام‌گذاری برخی از دروس به نوعی ساده گرفتن امور است؛ دیگر آن‌که اغلب منابع در نظر گرفته شده برای برنامه درسی جدید، منابع فارسی است و از منابع عربی چشم‌پوشی شده است، در حالی که دانشجو باید با متن عربی آشنا باشد و بتواند کتاب‌های تخصصی به زبان عربی را بخواند.

شتابزدگی در اجرای برنامه جدید و آسیب‌هایی که در پی دارد

پس از برگزاری آخرین نشست استادان و مدیران گروه علوم قرآن و حدیث که خردادماه به میزبانی پردیس شهر ری دانشگاه قرآن و حدیث برگزار شد، کارشناسان مرکز توسعه آموزش و پژوهش عالی قرآنی وزرات علوم و و دیگر دست‌اندرکاران، برنامه جدید را بازنگری و نسبت به اصلاح پاره‌ای موارد اقدام کردند و برنامه برای نظرخواهی دوباره به گروه‌های علوم قرآن کشور فرستادند؛ چنان‌که گفته شد، مزایای تجمیع سرفصل‌های درسی رشته علوم قرآن بر کسی پوشیده نیست، امری که می‌تواند به شکوفایی این رشته و تربیت دانش آموختگانی مجرب یاری رساند؛ مطابق آنچه مسئولان برنامه درسی جدید عنوان کردند، تدوین این برنامه در حدود سه سال به طول انجامیده و رقم قابل توجهی هزینه نیز در بر داشته است؛ گرچه طراحان این برنامه مایلند هر چه زودتر ثمره تلاششان را به تماشا بنشینند، اما نباید از نظر دور داشت که آزمودن این برنامه در یک یا چند دانشگاه و رفع خطاهای احتمالی پیش از اجرای فراگیر آن در تمام دانشگاه‌های کشور می‌تواند تصمیمی درست و سنجیده به شمار رود و پاره‌ای از مشکلات را مانع گردد؛ از سوی دیگر تعجیل در اجرایی کردن برنامه درسی جدید و گستراندن دامنه اجرای آن در بدو امر به تمام گروه‌های علوم قرآن، با وجود انتقادات فراوانی که هنوز به این برنامه وارد است، مساله‌ای است که در صورت اجرایی شدن می‌تواند سردرگمی دوباره دانشجویان، استادان، کارشناسان و هدر رفتن منابع مالی و انسانی را در بر داشته باشد.

علی آتش‌زر